Die Grafschaft Glatz (Schlesien)

RUNDBRIEF
DES GROSSDECHANTEN

Vergangenheit - Gegenwart - Zukunft der Grafschaft Glatz
 

Tłumaczenie na język polski - kliknij tutaj
(Polnische Übersetzung - hier klicken)
 

Grafschafter Holzkirchen

Das Titelbild des Rundbriefs, Pausewangs Zeichnung mit der Steinbacher Kirche, bietet Anlass, an die Holzkirchen in der Grafschaft Glatz zu erinnern, die so gut in die bewaldete Gebirgslandschaft passen und die kulturhistorisch bedeutend sind.
Sicher sind die meisten Kirchen wie auch die Höfe und Wohnbauen, die in der Besiedlungszeit und danach entstanden, aus Holz gebaut worden, das die umgebende Landschaft ja reichlich bot. Doch nach und nach wurden sie durch Steinbauten ersetzt. So haben sich von den für das 17. Jahrhundert nachweisbaren 80 Holzkirchen in der Grafschaft nur vier bis in unsere Zeit erhalten. In Oberschlesien gibt es noch eine größere Anzahl. Sie werden zuweilen Schrotholzkirchen genannt, weil die zum Bau benutzten runden Baumstämme grob zu Vierkantbalken zugehauen, „geschrotet“ wurden. Auf einem steinernen Fundament steht die gezimmerte Wandkonstruktion, die auch das Dach trägt und die unter Aussparung der Fenster und Türen senkrecht mit Brettern beplankt wurde. Die Fugen wurden außen durch Latten abgedeckt, das Dach mit Schindeln oder Kunstschiefer gedeckt.

St. Michael Steinbach

Das hochgelegene Kirchlein in Steinbach bei Mittelwalde, um 1700 errichtet, sollte wegen Baufälligkeit einem steinernen Neubau weichen, doch Platzmangel und dann der Erste Weltkrieg und Inflation ließen den Plan scheitern, der Abbruch wurde verhindert. 1934/35 wurde die Kirche gründlich renoviert, der schief stehende Turm wurde wieder senkrecht ausgerichtet und das Dach mit Schindeln neu gedeckt. Im Innern wurde die Bemalung der Kassettendecke und der Brüstungen der umlaufenden Emporen, die volkstümliche Blumenmotive zeigt, aber schadhaft und verblasst war, von dem Habelschwerdter Maler H. Blaschke kunstvoll restauriert bzw. ergänzt. Türen, Säulen, Gebälk und Umrahmungen erhielten farbige Marmormalerei. Auch Altar und Kanzel, aus dem benachbarten böhmischen Wichstadl stammend, wurden restauriert, und H. Blaschke schuf einen Kreuzweg in Hinterglasmalerei. Nun erfreute eine stimmungsvolle, farbenfrohe Kirche im bäuerlichen Barock die Besucher.

St.-Michael-Kirche in Steinbach
Foto: Jacek Halicki, CC BY-SA 4.0

St. Josef Wölfelsgrund

Als sich um 1700 die Zahl der Ansiedler im Tal der oberen Wölfel stark vermehrt hatte, kam der Wunsch nach einem eigenen Gotteshaus auf. Die kleine Gemeinde entschied sich – gegen den teuren Steinbau – für eine Holzkirche, zumal das Bauholz ebenso wie das Grundstück kostenlos zur Verfügung gestellt wurde. So entstand die St. Josef geweihte Holzkirche mit ihrem schlanken barocken Dachreitertürmchen. Sie ist außen weiß gestrichen und wird unten durch ovale und oberhalb der Emporen durch größere Fenster mit Segmentbogen belichtet. Schön, dass heute wieder das vom abgewalmte Dach und auch das Türmchen mit Schindeln gedeckt sind. Im Innern ist der Chorraum mit 5/8-Schluss durch einen Triumphbogen zum Hauptraum hin optisch getrennt. Das Hochaltarbild zeigt den hl. Josef mit dem Christuskind im Arm. Es wird von einem breiten geschnitzten Rankenkranz in ovaler Form umrahmt. Die Geschichte des Kirchenbaus ist in Dokumenten im Knopf des Türmchens verwahrt und später ergänzt worden.

St. Josef Wölfelsgrund
Foto: Jacek Halicki, CC BY-SA 3.0

St. Anna Spätenwalde

In einem Taleinschnitt des Habelschwerdter Gebirges liegt malerisch die 1747 errichtete schlichte Holzkirche mit schlankem Türmchen auf dem schindelgedeckten Dach. Im rechteckigen Innenraum birgt sie eine einzigartige Sehenswürdigkeit. Die hölzerne Kassettendecke und die Brüstung der Orgelbühne sind in schlichter, lebendiger Weise mit 53 Bildern aus dem Alten Testament und drei Bildern aus dem Neuen Testament bemalt und mit Inschriften in altertümlichem Deutsch versehen – eine „biblia pauperum“. Der Hochaltar von 1620 ist ein Renaissancekunstwerk, das früher vermutlich in einer protestantischen Kirche in Habelschwerdt stand. Das Altarbild aus neuerer Zeit zeigt die hl. Mutter Anna, dahinter befinden sich acht kleine Ölbilder, die das Leben Christi darstellen. In der Vorhalle am Giebel steht eine holzgeschnitzte Pieta.

St.-Anna-Kirche in Spätenwalde
Foto: Togamek, CC BY-SA 3.0

St. Trinitas Neuweistritz

Die 1727 errichtete Kirche im oberen Weistritztal zählt Alois Bartsch in einem Beitrag im Häämtebärnla 1981 nicht mehr zu den Holzkirchen, weil sie „jetzt massiv gemauert“ sei. Tatsächlich zeigen Fotos aus der Vorkriegszeit eine Kirche mit hölzernem barockem Dachreiterturm, schindelgedeckt, aber mit glatten, hellen Wänden. Waren die Holzwände, wie früher öfter praktiziert, mit Leichtbauplatten verkleidet. Heute zeigt sich die Kirche wieder in ihrem dunklen Holzkleid, das Dach mit Kunstschiefer gedeckt. Innen steht im nahezu quadratischen Chorraum der barocke Hochaltar. Er zeigt im oberen Teil eine Reliefdarstellung der Dreifaltigkeit, darunter eine Madonna im Strahlenkranz.
Alle vier Holzkirchen wurden errichtet, als die Massivbauweise aus Stein bei Kirchen und anderen Gebäuden längst üblich war.

St. Trinitas Neuweistritz
Foto: Jacek Halicki, CC BY-SA 4.0

Text: Peter Güttler

Literatur:
Häämtebärnla 1981, 1987, 1992, 1993, Zentralstelle Grafschaft Glatz, Lüdenscheid
Das Glatzer Land, Verlag Aktion West-Ost, Düsseldorf 1995

Veranstaltungen im Rahmen der Joseph Andreas Pausewang-Ausstellung in Lohne:
Mittwoch, 18.04.2007, 19:00 Uhr
Lesung von Gudrun Pausewang, Frankfurt
Sonntag, 29.04.2007, 14:00 - 18:00 Uhr
Malen für Kinder mit Susanne Aumüller, Künstlerin und Enkelin von J. A. Pausewang
Donnerstag, 10.05.2007, 19:00 Uhr
„Wurzeln der Religiosität Pausewangs“
Lesung aus dem Werk Joseph Wittigs, Dr. Ruth Irmgard Dalinghaus, Oldenburg

Quelle: Rundbrief 1/2007, S. 36-38

Heft 1/2007 (April 2007)

Zum Titelbild: Steinbach im südlichen Habelschwerdter Gebirge mit der Holzkirche St. Michael

Federzeichnung von Joseph A. Pausewang.

Tłumaczenie na język polski:

Drewniane kościoły Hrabstwa Kłodzkiego

Ilustracja na tutułowej stronie czasopisma Rundbrief ["Biuletyn"], rysunek Pausewanga z kościołem w Kamieńczyku [Steinbach], oferuje okazję by przypomnieć o drewnianych kościołach w Hrabstwie Kłodzkim [Grafschaft Glatz], które tak dobrze wpisują się w zalesiony krajobraz górski i które mają znaczenie kulturowe i historyczne.
Z pewnością większość kościołów, a także gospodarstw i domów mieszkalnych powstałych w okresie osadnictwa i później, zbudowana była z drewna, którego okoliczny krajobraz oferował pod dostatkiem. Jednak stopniowo były one zastępowane przez kamienne budynki. I tak z 80 drewnianych kościołów w Hrabstwie, których początki sięgają XVII wieku, do naszych czasów przetrwały tylko cztery. Na Górnym Śląsku [Oberschlesien] pozostaje ich większa liczba. Nazywane są czasem "Schrotholzkirchen", ["kościoły z drewna grubo ciosanego"] ponieważ okrągłe pnie drzew, z których je zbudowano, zostały topornie z grubsza ociosane na kwadratowe belki. Na kamiennym fundamencie stoi drewniana konstrukcja ścienna, która podtrzymuje również dach i która została pionowo obłożona deskami z wycięciem w oknach i drzwiach. Złącza zostały pokryte na zewnątrz łatami, dach pokryty gontem lub łupkiem sztucznym.

Kościół św. Michała w Kamieńczyku
[St. Michael Steinbach]

Wysokopołożony kościółek w Kamieńczyku [Steinbach] koło Międzylesia [Mittelwalde], zbudowany około 1700 roku, z powodu znajdowania się w stanie ruiny, miał zostać zastąpiony nową kamienną budowlą, ale brak miejsca, a następnie I wojna światowa i inflacja spowodowały, że plan się nie powiódł i rozbiórka się nie odbyła. W latach 1934/35 przeprowadzono gruntowny remont kościoła, pochyloną wieżę ponownie doprowadzono do pionu, a dach ponownie pokryto gontem. Wewnątrz kasetonowy sufit i balustrady otaczających go wewnątrz galerii, na których widniały ludowe motywy kwiatowe, ale które były zniszczone i wyblakłe, zostały artystycznie odnowione lub uzupełnione przez malarza z Bystrzycy Kłodzkiej [Habelschwerdt] H. Blaschke. Drzwi, kolumny, belki i ramy były malowane w kolorowym marmurze. Odrestaurowano również ołtarz i ambonę, które pochodziły z sąsiedniego czeskiego Mladkova [Wichstadtl], a H. Blaschke wykonał drogę krzyżową w odwrotnym malowaniu na szkle. Teraz nastrojowy, kolorowy kościółek w stylu wiejskiego baroku zachwycał odwiedzających.

Fot. 1: Kościół św. Michała w Kamieńczyku
[St.-Michael-Kirche in Steinbach]
Fot. Jacek Halicki, CC BY-SA 4.0

Kościół św. Józefa Oblubieńca NMP w Międzygórzu
[St. Joseph Wölfelsgrund (jetzt St. Joseph der Bräutigam Jungfrau Marias)]

Kiedy około 1700 roku znacznie wzrosła liczba osadników w dolinie górnego potoku Wilczka [Wölfel], pojawiło się pragnienie posiadania własnego kościoła. Mała społeczność zrezygnowała z drogiej kamiennej budowli i wybrała drewniany kościół, tym bardziej, że drewno i ziemia zostały przekazane bezpłatnie. Tak powstał drewniany kościół poświęcony św. Józefowi [St. Joseph], z wysmukłą barokową wieżyczką (sygnaturką) na kalenicy. Z zewnątrz pomalowany jest na biało i doświetlony owalnymi oknami w dolnej części oraz większymi oknami z łukami odcinkowymi nad galeriami. Miło, że czterospadowy dach i wieżyczka są dziś znów pokryte gontem. Wewnątrz przestrzeń chóru z zamknięciem 5/8 jest wizualnie oddzielona od przestrzeni głównej łukiem triumfalnym. Ołtarz główny przedstawia św. Józefa z Dzieciątkiem Chrystusowym na ręku [hl. Josef mit dem Christuskind im Arm]. Obramowany jest szerokim rzeźbionym wieńcem w formie owalnej. Historia budynku kościoła jest zachowana w dokumentach w głowicy wieżyczki i uzupełniana później.

Fot. 2. Kościół św. Józefa Oblubieńca NMP w Międzygórzu
[St. Joseph Wölfelsgrund]
Fot. Jacek Halicki, CC BY-SA 3.0

Kościół św. Anny w Zalesiu
[St. Anna Spätenwalde]

We wcięciu doliny w Górach Bystrzyckich [Habelschwerdter Gebirge] stoi malowniczo położony, zbudowany w 1747 roku, prosty drewniany kościół ze smukłą wieżyczką na gontowym dachu. W prostokątnym wnętrzu znajduje się wyjątkowy widok. Na drewnianym kasetonowym suficie i balustradzie chóru organowego namalowano w prosty, żywy sposób 53 obrazy ze Starego Testamentu i trzy obrazy z Nowego Testamentu oraz napisy w języku staroniemieckim - "biblia pauperum". Ołtarz główny z 1620 roku jest renesansowym dziełem sztuki, który prawdopodobnie znajdował się wcześniej w protestanckim kościele w Bystrzycy Kłodzkiej [Habelschwerdt]. Ołtarz z nowszych czasów przedstawia św. Matkę Annę [hl. Mutter Anna], za którym znajduje się osiem małych obrazów olejnych przedstawiających życie Chrystusa. W przedsionku przy szczycie znajduje się rzeźbiona w drewnie Pieta.

Fot. 3. Kościół św. Anny w Zalesiu
[St.-Anna-Kirche in Spätenwalde]
Fot. Togamek, CC BY-SA 3.0

Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP (do 1945 r. Świętej Trójcy) w Nowej Bystrzycy
[St. Trinitas Neuweistritz (ab 1945 Mariä Himmelfahrt)]

Zbudowanego w 1727 r. kościoła w górnej dolinie rzeki Bystrzycy [Weistritztal] Alois Bartsch nie zalicza już do kościołów drewnianych w artykule z 1981 r. w czasopiśmie Häämtebärnla, ponieważ jest on "obecnie solidnie obmurowany". Rzeczywiście, zdjęcia sprzed wojny pokazują kościół z drewnianą barokową wieżyczką kalenicową, kryty gontem, ale o gładkich, jasnych ścianach. Czy drewniane ściany, jak to często praktykowano w przeszłości, były obite lekkimi płytami budowlanymi? Dziś kościół znów jest w swojej ciemnej drewnianej szacie, dach pokryty sztucznym łupkiem. Wewnątrz, w prawie kwadratowej przestrzeni chóru stoi barokowy ołtarz główny. W górnej części przedstawia reliefowe przedstawienie Trójcy Świętej [Dreifaltigkeit], poniżej Madonnę w koronie [Madonna im Strahlenkranz].
Wszystkie cztery drewniane kościoły zostały zbudowane w czasie, gdy solidne budownictwo kamienne od dawna było normą dla kościołów i innych budynków.

Fot. 4. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP (do 1945 r. Świętej Trójcy) w Nowej Bystrzycy
[St. Trinitas Neuweistritz (ab 1945 Mariä Himmelfahrt)]
Fot. Jacek Halicki, CC BY-SA 4.0

Tekst: Peter Güttler

Literatura:
Häämtebärnla 1981, 1987, 1992, 1993, Zentralstelle Grafschaft Glatz, Lüdenscheid
Das Glatzer Land, wydawnictwo Aktion West-Ost, Düsseldorf 1995

Wydarzenia w kontekście wystawy Josepha Andreasa Pausewanga w Lohne:
Środa, 18.04.2007, godz. 19:00.
Czytanie Gudrun Pausewang, Frankfurt
Niedziela, 29.04.2007, godz. 14:00 - 18:00.
Malowanie dla dzieci z Susanne Aumüller, artystką i wnuczką J. A. Pausewanga
Czwartek, 10.05.2007, godz. 19:00.
"Korzenie religijności Pausewanga"
Czytanie z dzieła Josepha Wittiga, dr Ruth Irmgard Dalinghaus, Oldenburg

Źródło: Rundbrief ["Biuletyn"] 1/2007, s. 36-38

Rundbrief, wydanie 1/2007
(kwiecień 2007)

Odnośnie ilustracji na tytułowej stronie:
Kamieńczyk [niem. Steinbach] w południowych Górach Bystrzyckich [Habelschwerdter Gebirge] z drewnianym kościołem św. Michała [Holzkirche St. Michael]

Rysunek piórkiem i tuszem
autorstwa Josepha A. Pausewanga

Tłumaczenie: William Charles Plebanek