Vorwort
„In Memoriam Karlheinz Mose“
überschrieb ich den Nachruf für den verstorbenen Urglatzer und langjährigen Redakteur der Funkzeitschrift „Hör zu“.
„Er hätte noch vieles schreiben wollen“ stand im familiären Nachruf. Und er hatte schon vieles geschrieben und vieles davon in Vorträgen auf den Jahrestagungen der „Arbeitsgemeinschaft Kultur und Geschichte der Grafschaft Glatz“ vorgetragen.
Als gelernter Journalist zog er mit lebendigen Schilderungen über seine Kinder- und Jugendzeit in der Grafschaft die Zuhörer in seinen Bann. Sie sind so spannend, dass wir sie gern auch den Lesern unseres Weihnachtsbriefes zugänglich machen.
In freundschaftlicher Verbindung überließ er mir nach der Veröffentlichung seine Manuskripte. Die Genehmigung zur Übernahme in den Weihnachtsbrief erteilte mir Dr. Dieter Pohl als Herausgeber der Mitteilungsblätter, einer Zusammenfassung der auf der Arbeitstagung gehaltenen Vorträge.
Georg Wenzel
Karlheinz Mose bei der 14. Jahrestagung der Arbeitsgemeinschaft Grafschaft Glatz am 25. und 26.04.2015 (Foto: Horst Ulbrich auf http://blog.grafschaft-glatz.de/)
Glatzer Erinnerungen 1937-1944
Hitlerjunge und Ministrant - Als wir „auf Vordermann“ gebracht wurden
von Karlheinz Mose †
Stillgestanden! Reeechts um! Im Gleichschritt maaarsch!“ Wir marschierten los. Jugend im Gleichschritt. Einer voran, er trug unseren Wimpel; ein anderer etwas seitwärts und gut einen Kopf größer, der war der Fähnleinführer. Er kommandierte: „Ein Lied, drei-vier!“ Und in den noch jungen Morgen schallte: „Aus grauer Städte Mauern, zieh´n wir in Wald und Feld…“.
Ausmarsch statt Prozession
Es war, wenn ich mich recht erinnere, der Fronleichnamstag 1938 oder 1939. Nicht Prozession war angesagt, sondern Ausmarsch. Vom Platz vor dem Glatzer Stadtbahnhof (früher einmal Sellgittplatz, dann „Platz der SA“) zogen wir singend durch die Mälzstraße und die Königshainer Straße stadtauswärts. Links, der Schäferberg, etwas später rechts der Spittelberg mit seiner Einsiedelei und dem Kapellchen, schließlich die ersten Gehöfte von Königshain. Die Kirche kam in Sicht und auf der Straße entgegenkommend – die Fronleichnamsprozession. Mit Kreuz voran, mit Fahnenträgern, einer Schar Ministranten und mit der Monstranz unter dem Baldachin, kurzum mit allem festlichen Gepränge, das eine dörfliche Pfarre aufzubieten hatte.
Unser Fähnleinführer war gottlob nicht einer von der Sorte „Haudrauf“. Er bog sofort nach links ab. Im Gänsemarsch verschwanden wir durch das Tor eines Gehöfts, querten das Hof-Geviert und gelangten an Stall und Misthaufen vorbei auf einen Feldweg, der aufwärts in den nahen Wald führte. Unten auf der Dorfstraße zog die Prozession vorbei. „Kommet zu Hauf;/ Psalter und Harfe wacht auf“ – der Lobgesang war nur noch von fern zu hören. Irgendwie spürten wir, dass da etwas nicht recht zusammenging – Kirche und Hitlerjugend. Aber das war schnell vergessen. Unser Geländespiel, Anschleichen und ein bißchen Rauferei, konnte beginnen.
Damals Pimpf, heute Zeitzeuge
Damals war ich Pimpf (ein Wort, das im Duden nicht mehr zu finden ist). Heute, gut 70 Jahre später, bin ich Zeitzeuge. Einer, der vom Gestern erzählt mit dem Wissen von heute. Erinnerung ist immer auch Interpretation. So wollen die nachfolgenden Episoden, so will das Selbsterlebte aus den Jahren 1937 bis 1944 verstanden sein.
Pimpfe waren die Zehn- bis Vierzehnjährigen, das Jungvolk, wie die Unterorganisation der Hitlerjugend (abgekürzt HJ) hieß. Entsprechend waren es die Jungmädel im Bund deutscher Mädchen (BDM). Jeden Mittwoch und Sonnabend traten wir nachmittags zum „Dienst“ an. Pflichtdienst für die Jungen wie für die Mädchen. Die Jungmädel trafen sich zu Sing- und Bastelgruppen. Wir Jungen wurden gedrillt. „Auf Vordermann gebracht“, hieß das sehr treffend. „Flink wie Windhunde, zäh wie Leder, hart wie Kruppstahl“, wollte Adolf Hitler „seine“ Jugend haben, die Hitler-Jugend.
„Flink wie Windhunde“, kam uns am meisten entgegen. Das entsprach unserem Spiel und Sport. Dass sich hinter „Hart wie Kruppstahl“, in Ausmarsch und Geländeübungen schon vormilitärische Ausbildung verbarg, kam uns damals nicht in den Sinn. Eher merkten wir schon, dass der sonntägliche Kirchgang, dass Beichte und Kommunion – die Alltagsfrömmigkeit, in die man als Kind hineinwächst – in Frage gestellt wurde. Aber über Gott und die Welt wurde in den Familien kaum geredet. Wir Grafschafter lebten wie selbstverständlich im „Herrgottsländchen.“
Das Braunhemd unter dem Rochett
1937 wurde ich zehn. Das war ein Jahr der Weichenstellung. Die Aufnahmeprüfung in das Graf-Götzen-Gymnasium stand an und in der Stadtpfarrkirche die Vorbereitung auf die Erstkommunion. Auch die Katholischen Pfadfinder warben um einen. Gleichzeitig wurde alljährlich am 20. April, an „Führers-Geburtstag“, ein neuer Jahrgang ins Jungvolk aufgenommen. Mein Jahrgang, 1927, war dran. Ich erinnere mich, dass mein Vater damals sagte: „Pimpf oder Pfadfinder, das ist dasselbe. Und eines geht nur (zeitlich) neben Schule und Klavierstunde.“ Im Glatzer Herrenbekleidungs- und Uniformgeschäft Hempel in der Schwedeldorfer Straße wurde statt des schilfgrünen Hemds der Pfadfinder das braune des Jungvolks gekauft.
Das Braun der Hemden war kurioser Weise nicht ganz farbecht. Nach einigen Wäschen wurde es heller, und im Sommer bleichte es die Sonne aus.
Nach der Erstkommunion im Frühsommer und mit dem Beginn des Latein-Unterrichts am Gymnasium fragten die Kapläne und Pfarrer an, „Hast du nicht Lust…“ – nein, sie bestimmten geradezu: „Du wirst Ministrant.“ Ich wurde Ministrant.
In der Schule lernten wir als Latein-Anfänger noch Simpelsätze wie „Avia mamamus“ (Wir lieben die Großmutter) oder „Avia rurihabitat“ (Großmutter wohnt auf dem Lande) – wir waren jedenfalls noch weit weg von Caesars „De Bello Gallico“, vom Übersetzen des „Gallischen Kriegs. Aber in der Sakristei wurde uns Zehnjährigen nicht nur das behutsame Schwenken des Weihrauchfäßchens beigebracht, sondern auch Kirchenlatein. Jedenfalls alles, was dem Pfarrer zu antworten war, in der damals noch lateinisch gelesenen Messe. „Adiutorium nostrum in nomine Domini“ (Unsere Hilfe ist im Namen Herrn), begann der Pfarrer, und wir murmelten mehr phonetisch, als von Vokabel- und Grammatik-Kenntnissen getrübt: „Qui fecit coelum et terram“ (Der Himmel und Erde erschaffen hat). Erst dann schritten wir aus der Sakristei zum Altar.
Manchmal folgte unmittelbar auf die Heilige Messe der Jungvolkdienst. Es blieb uns keine Zeit, nach Hause zu rennen und das Hemd zu wechseln. So huschten wir halt halbuniformiert in die Sakristei. Über das braune Jungvolkhemd wurde schnell das weiß wallende Rochett gezogen. Die langen Röcke in den jeweiligen Liturgie-Farben von Rot bis Violett deckten im Sommer die kurzen schwarzen Cordhosen und die grauen Kniestrümpfe der Uniform und im Winter die langen sogenannten Überfallhosen. Die hatten mit Überfall nichts zu tun; sie hießen nur so, weil sie an der Wade „überfallend“ in einem Bund endeten. Koppel, Schulterriemen, Fahrtenmesser, das schwarze Dreiecktuch und den braunen Knoten, all die übrigen markigen Uniformteile haben wir meist schon vor Betreten der Kirche abgelegt und als Bündel mitgenommen.
Ein Foto, das im Fluchtgepäck mit in den Westen gekommen ist (Herbert Franke aus Münster hat es zur Verfügung gestellt), zeigt, wie sich Uniformstücke und Ministrantenkittel nahtlos mischten. Pfarrer Franz Goebel ist mit seinen Ministranten in Freiwalde in der oberen Grafschaft zu einem Versehgang (wie damals die Krankensalbung hieß) unterwegs. Mit Skiern, denn es ist Winter (1942 oder 43). Die vier Jungen tragen alle die Jungvolkmützen, bei denen man die Ohrenklappen herunterziehen konnte. Und einer hat sogar die Hitlerjugend-Raute nicht abgelegt, eine kleine Metallnadel, die üblicherweise vorn den Mützenrand zierte.
Als die Synagoge brannte
Glas splitterte. Klirrend krachten Schaufensterscheiben auf die Bürgersteige. Es war die Nacht vom 9. auf den 10. November 1938. Den Nazis reichte es nicht mehr, „Kauft nicht bei Juden“ zu plakatieren; sie zerstörten die Geschäfte. Es war die Pogrom-Nacht, die verharmlosend „Reichskristallnacht“ genannt wurde. Obwohl wir am Ring in Glatz im Haus der Hirschapotheke nur etwa 50 Meter vom Spielwarengeschäft Löwy entfernt wohnten, hörten wir nicht, wie SA-Leute das Schaufenster zertrümmerten.
Die Glatzer Synagoge nach dem Brand
(gemeinfrei auf Wikimedia Commons)
Synagoga w Kłodzku nazajutrz po "Nocy Kryształowej"
Am Morgen danach, als ich wie immer zur Schule rannte, – weil ich für fünf Minuten Weg nur drei Minuten zur Verfügung hatte, – sah ich, was geschehen war, jedoch ohne die ganze Tragweite zu erfassen. Vor dem Spielzeuggeschäft stand ein Polizist und herrschte Neugierige an: „Weitergehen!“ Da ist denen wohl das Schaufenster kaputt gegangen. Hoffentlich ist den Puppen und den Spielzeugsoldaten nichts passiert. Kindliche Gedanken; ich hastete weiter.
Als ich in der Grünen Straße beim Gymnasium ankam, sah ich die nahe
dem Schulhof gelegene Synagoge brennen. Noch kein Gedanke, dass sie jemand
mutwillig angezündet haben könnte. Im Klassenzimmer standen alle 30
Mitschüler an den Fenstern. Die Bäume ohne Laub, der Blick auf die Synagoge
frei. Flammen und schwarzer Rauch, spannend. Der Studienrat kam herein:
„Zurück in die Bänke.“ Kein Wort zu dem Geschehen draußen, Unterricht wie
üblich. „Mose, sag’ das Gedicht auf.“ – „Zu Dionys, dem Tyrannen schlich, Damon, den Dolch im Gewande…“
Königliches Katholisches Gymnasium in Glatz
In der großen Pause standen wir alle im Schulhof und starrten zur Synagoge.
Die Freiwillige Feuerwehr, die ihr Depot nur drei Minuten entfernt hatte,
war da. Aber die Wehrmänner zielten mit ihren Rohren nicht in die Flammen,
sondern besprengten zwei benachbarte Häuser, damit sie nicht Feuer fingen.
Ein älterer Schüler sagte „Das geht gegen die Juden.“ Die beiden Studienräte,
die Pausenaufsicht hatten, standen mitten unter uns und – schwiegen. Kein erklärendes
Wort. – Angst, etwas Falsches zu sagen? Oder stillschweigende Zustimmung?
Wir blieben mit unserem Starren und Staunen allein gelassen.
Mittags, auf dem Heimweg, war Zeit, sich das Spielzeuggeschäft anzusehen.
Da hatten wir auch sonst immer unsere Nasen plattgedrückt. Ein Polizist
stand noch davor. Der Bürgersteig war von Scherben übersät. Zwischen zwei
Holzböcken war ein Seil gespannt, damit man nicht zu nahe herantrat.
Hausgeräte- und Spielwarengeschäft von Georg Löwy
Hinter den spitzzackigen Resten der Schaufensterscheibe saßen auf den
Ausstellungsstellagen die Puppen noch so schön drapiert, als sei nichts geschehen.
Und auch die Elastolin-Soldaten marschierten auf einer anderen Stellage
noch hinter der Musikkapelle her. Die etwa zehn Zentimeter hohen Figuren aus
Elastolin, einer Masse aus Sägemehl und Kaseinleim, naturgetreu geformt und angemalt, waren ein Muss für uns Jungen – ein „must have“, wie man heute
sagt. Clou des Angebots war die Hitler-Figur. Es war die einzige Figur, die einen
beweglichen Arm hatte, den rechten, und der konnte zum „Deutschen
Gruß“ erhoben werden. Auf der obersten Stellage stand der Adolf und machte
„Heil“. Der heile Diktator im zerstörten Schaufenster eines jüdischen Spielzeughändlers
– die ganze Zwiespältigkeit der Zeit vereint in dieser Szenerie.
Zuhause wurde über die Ausschreitungen, über das Unfassbare, kaum gesprochen.
„Wahrscheinlich eine Strafmaßnahme“, hieß es. Auch in der Lokalzeitung
stand nichts. Kein Wunder: Die „Grenzwacht“ war zu dieser Zeit schon
„gleichgeschaltet“, eine Zeitung des vom Reichspropagandaministerium gesteuerten
NS-Gauverlages in Breslau. Und was ich erst jetzt feststellen konnte
dank der mühevollen Aufarbeitung und der zu einem Buch gestalteten Chronik
„40 Jahre Kirchengeschichte der Grafschaft Glatz“ durch Dr. Dieter Pohl: In
den vorher oftmals akribisch geführten Tagesnotizen des im März 1938 gerade
erst zum Großdechanten ernannten Dr. Franz Monse, enden die Aufzeichnungen
für das Jahr 1938 am 1. November. Schweigen aus Vorsicht? Oder verordnet?
Wir werden es nicht ergründen.
Ein Jahr später, die Ruine der Synagoge abgetragen, das Spielzeuggeschäft
„arisch“ geführt, wenige jüdische Bürger noch in der Stadt, – sie mussten an
ihrer Kleidung einen gelben Judenstern tragen, – da marschierten wir einmal
an einem Sonnabend als geballter Jungstamm durch die Stadt. Der Fanfarenzug
voran, die Trommler bestimmten den Schritt. Und wir sangen. Ein Lied war
darunter, da sträubt sich die Feder, den Text wiederzugeben. Es hatte nicht mal
Marschrhythmus, und ich kann mich nicht erinnern, dass wir es oft gesungen
haben. Dabei waren die ersten beiden Strophen geradezu biblische Geschichte:
„O Herr, gib uns den Moses wieder. / auf daß er seine Stammesbrüder / heimführt
in das gelobte Land.“ - Die zweite Strophe: „O Herr, mach’, daß sich die
Meere teilen, / auf daß zwei hohe Wassersäulen / aufstehen wie eine Felsenwand.“ -
Alles, wie wir es aus der Kinderbibel kannten. Doch die dritte Strophe
schlägt eine böse Volte: „O Herr, wenn in der Wasserrinne / das ganze Judenvolk
ist drinne / O Herr, dann mach die Klappe zu, / und alle Völker haben
Ruh’.“ – Die ganze Perfidie der Nazi-Zeit kommt darin zum Ausdruck.
Wir haben das gesungen, ohne über den Text zu stolpern. Wir lasen zwar
jeden Tag „Die Juden sind unser Unglück“. Der Aushangkasten der SS-Zeitung
„Der Stürmer“ mit dieser Parole stand am Badersteg, der über den Mühlgraben
führte.
Wir bekamen auch mit, dass jüdische Bekannte, Mitschüler und Spielgefährten,
plötzlich nicht mehr da waren; unbekannt verzogen. Wir kannten das
Wort Judenhass und einige wahrscheinlich auch das Kürzel „KZ“. Aber wir
Zehn- bis Sechzehnjährigen wussten nichts von Auschwitz, das gute zweihundert Kilometer von uns entfernt war, nichts von Groß-Rosen im Schlesischen, von
Theresienstadt im Böhmischen. Und „Holocaust“ – der Begriff für Massenvernichtung
– kam erst nach 1945 als Fremdwort zu uns. Wir haben seitdem gelernt.
Heute wissen wir, wie unsensibel wir damals waren. Diese Schuld müssen
wir Kinder von damals, wir Zeitzeugen, tragen.
Wie die Lieder täuschten
In den Kriegsjahren häuften sich die Jungvolk- und Hitlerjugend-
Verpflichtungen an den Sonntag-Vormittagen. Den Altardienst hatten längst
Jüngere übernommen. Aber ich bin immer noch morgens um 8 Uhr zur Messe
gegangen; darauf bestand schon die Mutter. – Prälat Dr. Monse wollte uns in
Braunhemden oder den schwarzen Winter-Blousons natürlich nicht in den Bänken
gleich unter der Kanzel sehen. Selbst wenn wir manches, was die Uniform
vervollständigte (Halstuch und Schulterriemen), abgelegt hatten und nun die
Hosentaschen beulte. Mit einem unmissverständlichen Wink dirigierte uns Kirchendiener
Chaloupka in unserem Halbzivil in die hintersten Bänke. Dort saßen
wir dann, hofften, dass die Predigt nicht zu lang geriet, schauten wenig
andächtig immer wieder auf die Armbanduhr (ein Erstkommunion-Geschenk)
und stürmten mit dem letzten Segenswort aus der Kirche.
Wir mussten zu Morgenfeiern der NSDAP antreten, oder es gab, was erbaulicher
war und freiwillig, die sogenannten Jugendfilmstunden. Für 30 oder
50 Pfennige Eintritt sahen wir dann „jugendfreie“ Filme mit Hans Albers, Willy
Birgel und Heinz Rühmann und selbstverständlich die vom Reichspropagandaministerium
verordneten Streifen wie „Hitlerjunge Quex“, „Die jungen Adler“,
„Wunschkonzert“. „Jud Süß“. Diese Sonntags-Matineen fanden immer um
10 Uhr im „Gloria-Palast“, dem Kino am Wilhelmplatz, statt.
Hotel Kaiserhof mit Gloria-Palast
Für die Morgenfeier war die Kinoleinwand hochgezogen. Wir standen, zusammen
mit den Jungmädchen, korrekt uniformiert als Singschar auf der Bühne.
Die Fahnen der Partei-Organisation senkten sich, auch unsere Jungvolkfahne
mit der weißen Rune auf schwarzem Tuch. Ein Partei-Redner – sie hatten
Titel wie Kreisleiter, Kreisamts- oder Ortsgruppenleiter – verlas Namen:
„Gefallen für Führer, Volk und Vaterland…“ In den ersten Sitzreihen schluchzten
die Angehörigen, und wir sangen mit zugeschnürter Kehle das Lied „vom
guten Kameraden“.
Die weiteren Lieder, die wir zur Ausgestaltung dieser - ja, heute möchte
man sagen, verlogenen – Feierstunden beitrugen, sollten allesamt Vaterlandsliebe
und Nationalbewusstsein, nein, nationalsozialistisches Bewusstsein, schüren:
„Heilig Vaterland in Gefahren,,“ oder „Deutschland, heiliges Wort, du
voll Unendlichkeit, / über die Zeiten fort seist du gebenedeit. / Heilig sind deine
Seen, heilig dein Wald…“
Alles durfte uns heilig sein, nur die Kirche nicht. Obwohl sich die den Nationalsozialisten genehmen Liedermacher gern kirchlichen Wortschatzes
bedienten. Das in unserem Alltagsvokabular ungewöhnliche Wort
„gebenedeit“, das wir eigentlich nur aus dem „Gegrüßet seist du, Maria“ kannten,
hier tauchte es wieder auf – im „Liederbuch der Hitlerjugend“.
Ich erinnere mich, dass wir in unserer Singschar einmal einen Disput hatten
über einen Liedtext. Es war vor einem der letzten Kriegsweihnachten. Wir
probten ein Lied, um es bei den von der NSDAP arrangierten Besuchen in den
Glatzer Lazaretten zu singen. Eines der Mädchen kannte den Text und sprach
ihn vor: „Es ist für uns eine Zeit angekommen, / es ist für uns eine große
Gnad’. / Unser Heiland Jesus Christ, / der für uns, der für uns, / der für uns
gestorben ist.“ – Nein, nein, das sei ein veralteter Text, unterbrach die Chorleiterin
und las aus ihrem Liederbuch die neue Version vor: „Es ist für uns eine
Zeit angekommen, / sie bringt uns eine große Freud’. / Übers schneebeglänzte
Feld / wandern wir, wandern wir / durch die weite, weiße Welt.“ – Das klang
natürlich sprachlich eleganter, als die aus der deutschsprachigen Schweiz stammende
alte Volksweise. Aber jeder christliche Bezug war gestrichen. Nur in
der dritten Strophe kam das Wort „Himmel“ noch vor: „Vom hohen Himmel
ein leuchtendes Schweigen / erfüllt die Herzen mit Seligkeit…“
Wir sangen bei den Morgenfeiern auch „Nichts kann uns rauben / Liebe
und Glauben / zu unserem Land“, und kaum eine Stunde vorher hatten wir mit
Prälat Dr. Monse in der Messe das Apostolische Glaubensbekenntnis gesprochen.
Woran glauben? Wir waren allein gelassen mit dem Glauben, so sehr sich
auch die Glatzer Kapläne, Pater Hubertus Günther OFM, Kurt Ungrad und Joseph
Buchmann, den wir wegen seiner blonden Locken „Prager Jesulein“ nannten,
um uns kümmerten.
Der Junge, der ein Spitzel war
Bei den Recherchen zu dieser Aufzeichnung haben mir einige gleichaltrige
Glatzer, also ebenfalls Zeitzeugen, von Begebenheiten im Verhältnis Kirche
und Hitlerjugend berichtet, wie ich sie selbst damals nicht wahrgenommen habe.
Klaus Maisel, Malermeisterssohn aus der Schwedeldorferstraße, erzählte
mir (mit Namensnennung), dass er von einem Glatzer Jungen wusste, der sonntags
mit Notizbuch in der Kirche gesessen habe. Er sollte Predigtsätze mitschreiben,
die sich als verbale Angriffe gegen Hitler, die NSDAP oder die Organisationen
wie SA und Hitlerjugend auslegen ließen. Wer ihn dazu beauftragt
hatte, oder ob er es aus freien Stücken tat, ist nicht bekannt.
Christel Konhäuser, aus der Friedrichstraße in Glatz, (damals hieß sie Fischer),
weiß zu erzählen, dass die sehr beliebte und fürsorgliche Jungmädelführerin
Marthel Matuschek (später Mack) zu Prälat Dr. Monse gegangen sei, um
für die zehn- bis vierzehnjährigen Mädchen an den Sonnabenden vor den Hochfesten einen späteren Beichttermin zu erbitten. Der Pflichtdienst der Jungmädel
endete meist erst gegen fünf, und da war schon Beichte für die Erwachsenen
angesetzt. Christel Konhäuser ist dann – obwohl protestantisch – auch
schon mal mit ihrer besten Freundin, Annerose Loske (heute Goransch), in die
Pfarrkirche gegangen, wenn diese nach dem Jungmädchen-Nachmittag zur
Beichte gehen wollte (oder musste). Die Christel hat Uniformjacke, Halstuch
und Lederknoten in die Hand gedrückt bekommen und etwas abseits in einer
Bank gewartet, bis die Annerose ihr vermutlich kleines Sündenregister gebeichtet
und gebüßt hatte.
Ruth Prager, Tochter des begüterten Landhandelskaufmannes Kurt Prager in
der Zimmerstraße, heute unter dem Nachnamen Lewin in Israel lebend, erzählte
mir, dass sie nach der Pogromnacht am Morgen des 10. November 1938 von
ihrer Lieblingslehrerin (Fräulein Polke) in der Volksschule am Mädelplan beiseite
genommen wurde. „Sie sagte nur, ‚Geh’ nach Hause, Ruth. Die Eltern
werden dir schon sagen, warum.’“
Ruth Prager war neun Jahre alt. Wir spielten mit ihr in der wenig befahrenen
Zimmerstraße Völkerball, und ich glaube, kaum eines von uns Kindern
wusste, dass sie Jüdin war oder scherte sich darum. In Israel erzählte sie mir
vor einigen Jahren, sie hätte damals geradezu neidisch auf die Jungmädchen in
ihren schicken Uniformen geschaut; schwarzer Rock, weiße Bluse, dazu das
Halstuch mit Lederknoten und darüber die samtene, braune Kletterweste. Oder
mit einer Strickjacke, die mit ihrer rotgrünen Borte aussah, als stamme sie aus
einer alpenländischen Trachtendiele. Sie malte sich sogar aus, dass sie das auch
einmal würde tragen. Und sie bettelte vergeblich bei ihrer Mutter, die Jugendzeitung
doch auch zu bestellen, die ihre Schulfreundinnen immer lasen
(vermutlich „Hilf mit!“, die Zeitschrift des Jugendherbergswerkes). Bis zum
9. November 1938 war ihre Welt noch heil. Vom Elternhaus behütet, in der
Schule nicht angefeindet, mit Freundinnen, die es bis zum heutigen Tage
geblieben sind.
Ernst'sche Villen, Zimmerstraße 8-12
Ruths Eltern gehörte übrigens damals (und bis August 1939) das Haus
Zimmerstraße 10. Im Sommer 1945 wurde es zu einer leidvollen Adresse. Die
Polen sperrten in den Kellern Männer aus Glatz und dem Umland ein, quälten
sie unsäglich, ließen sie hungern. Mein Vater, aus dem ersten Weltkrieg
schwerverwundet heimgekehrt und wegen der Unterschenkel-Amputation nicht
„zu den Waffen gerufen“, also nicht eingezogen, gehörte dazu. Wochen später
ist er (vermutlich) in dem berüchtigten Lager Lamsdorf bei Oppeln gestorben.
Wir haben nie wieder etwas von ihm gehört…
Eine Begebenheit, die mir erzählt wurde und verbürgt ist, will ich noch anfügen,
obwohl sie gar nicht in Glatz spielte. Aber sie ist aberwitzig, und sie ist vor
allem signifikant für die lokalpolitische Ambivalenz der späten dreißiger Jahre:
In einem stockkatholischen Dorf im Südoldenburgischen, wohin übrigens
1946 auch Vertriebene aus der Grafschaft Glatz eingewiesen wurden, predigte
der Pfarrer in der Sonntagsmesse ein paar Sätze, die dem örtlichen SA-Führer
nicht passten. Mitten in die Predigt hinein rief der: „SA auf! SA raus!“ Strammen
Schrittes marschierte er aus der Kirche – und keiner folgte ihm.
Der „Raus“-Rufer war übrigens Lehrer in der Gemeinde und fortan, zumindest
bei einigen, nicht mehr gelitten. Er wurde 1940 nach Ost-Oberschlesien
versetzt – „dienstverpflichtet“, hieß es, – wo er eine Hauptlehrerstelle bekam.
Ob sich Ähnliches auch in unsere Grafschaft zugetragen hat? Vielleicht in
Bad Landeck, das ja bekanntlich Keimzelle für den Nationalsozialismus in der
Grafschaft war? Ich kann es mir nicht vorstellen.
Der Junge mit dem Rosenkranz
Es war im Sommer 1943 im Strandbad von Wünschelburg. Oder war es
Neurode? Einerlei, wir hatten dort das Sommer-Zeltlager aufgeschlagen. Weiße
Zehn-Mann-Zelte im Rund. Ich war nicht mehr bloß Pimpf, ich war Jungvolkführer,
obwohl ich dem Jahrgang nach wie meine Klassenkameraden inzwischen
eigentlich schon zu den Hitlerjungen (so hießen die über Vierzehnjährigen)
gehörte. Von der Schulterklappe zur Brusttasche meines Uniformhemdes
baumelte eine geflochtene grüne Kordel zum Zeichen, dass ich Jungzugführer
war. Die Kordel nannten wir „Affenschaukel“. Das machte dieses Rangabzeichen
schon weniger wichtig.
Meine Beförderung im „Führerausweis der Hitlerjugend“ unterschrieb der
Fähnleinführer Georg Monse. Er war der Sohn des Arztes Dr. Monse vom
Glatzer „Mariannenbad“ und – der Neffe von Prälat und Großdechant Dr.
Franz Monse. Diese Abschweifung nur, um beispielhaft zu sagen, wie eng und
ohne Arg das Nebeneinander von Kirche und Hitlerjugend manchmal war in
unserem Herrgottsländchen. Jahre später habe ich den Georg, unseren Fähnleinführer
von einst, den wir aus unerfindlichen Gründen nur „Picco“ nannten,
als gestandenen Juristen in Münster getroffen. Im Dienste des Bischofs verwaltete
er die Liegenschaften des Bistums.
Zurück ins Zeltlager: Auf dem Tagesplan stand Gepäckmarsch. „Gelobt sei,
was hart macht.“ Das war auch so ein Spruch dieser Zeit. Vor dem Abmarsch
inspizierten der Lagerführer und seine beiden Stellvertreter, ob die Tornister
ordentlich gepackt waren. Ob die darauf geschnallte Decke stramm gerollt war,
genau mit der Unterkante des Tornisters abschloss und nicht etwa wie Wurstzipfel
herunter hing.
Die Gruppe, für die ich verantwortlich war, wurde von einem kontrolliert,
der eigentlich schon über das Hitlerjungen-Alter hinaus war. An der Ostfront hatte er durch Granatsplitter den rechten Arm verloren. Er trug noch keine Prothese;
der Ärmel seines Braunhemds hing leer herunter und war im Koppel
festgeklemmt. „Heil kann ich nicht mehr machen. Da ist nichts mehr heil“, hörte
ich ihn einmal sagen. – Als er mit dem gesunden Arm schwungvoll den Tornister
eines Jungen anhob, fiel ein Rosenkranz heraus. „Was soll das?“ kam
barsch die Frage. Der Junge stammelte „Meine Mutter…“; weiter kam er nicht,
da sagte der Einarmige schon in gemäßigterem Ton: „Steck das weg, das gehört
nicht hierher.“ – Eine eher belanglose Begebenheit. Jedoch vier Jahre später
musste ich an ihn denken, an den Jungen mit dem Rosenkranz.
Beten, Singen, Wiedersehen – 1947 in Listrup
Es war im Sommer 1947. Großdechant Dr. Monse und Pater Günther hatten
die katholische Jugend der Grafschaft Glatz zu einem Treffen nach Listrup,
einem Dorf zwischen Lingen und Rheine, eingeladen. Dort, nahe der Ems,
waren die Glatzer Geistlichen nach der Vertreibung vorübergehend untergekommen.
Die Hirten sammelten ihre versprengten Schäfchen – so muss man
das wohl sehen. Und wohin der Wirbel der Vertreibung sie auch geweht haben
mochte, es kamen etwa 200 Jungen und Mädchen aus Dörfern und Städten Niedersachsens
und Nordrhein-Westfalens zusammen. Wie wir alle von dem Treffen
erfahren haben, woher Pater Günther unsere Adressen hatte, – ich weiß es
nicht. Es war jedenfalls eine bewundernswerte logistische Leistung ein Jahr
nach der Vertreibung und in einer Zeit, da Kommunikation noch nicht E-Mail
oder SMS hieß. Es spricht aber auch für den Zusammenhalt der Grafschafter
als Fremde in der Fremde. In Listrup – so muß man das heute wohl sehen –
wurde der Grundstein gelegt für die Grafschafter Wallfahrt in Telgte.
Ich reiste aus Rulle, einem Wallfahrtsort im Osnabrücker Land, an. Wenige
Wochen vorher war ich nach fast zwei Jahren Kriegsgefangenschaft in Italien
nach dort entlassen worden. Meine Mutter hatte mit meinen drei Geschwistern
1946 nach der Vertreibung in dem Dorf eine bescheidene Bleibe gefunden. Wir
wohnten der Wallfahrtskirche von Rulle so nah, dass die Fenster klirrten, wenn
die Glocken läuteten. Wir wohnten im Pfarrhaus.
Als ich mit einem zusammengeflickten Militärrucksack nach Listrup aufbrach,
steckte mir meine Mutter einen Rosenkranz zu: „Du wirst ihn brauchen.“
Und ich erinnerte mich mit einem Mal an den Jungen mit dem Rosenkranz.
„Meine Mutter…“ hatte der damals im Jungvolk-Zeltlager verlegen gestammelt.
Auch sie wird ihm vielleicht gesagt haben: „Du wirst ihn brauchen.“
Listrup, das war gemeinsames Beten, gemeinsames Singen und – natürlich
großes Wiedersehen. Da stand mit einem Mal unser Glatzer Musiklehrer, der
Studienrat Georg Stähler, mitten unter uns Jugendlichen und übte den Kanon
„Dona nobis pacem“ ein. In der Glatzer Penne nannten wir ihn immer „Papa
Stähler“. Wegen seiner jovialen Art und ein bisschen wohl auch wegen des Bäuchleins, das er – immer mit Weste – vor sich hertrug. Er wird uns verziehen
haben, dass wir in seiner Musikstunde mal an die hundert Maikäfer fliegen ließen.
Und hoffentlich auch, dass wir ihn manchmal aus purem Übermut buchstäblich
um Luft „hungern“ ließen. Wir waren die Blasebalgtreter, wenn er
sonntags in der kleinen Kapelle des Gymnasiums die Orgel spielte.
„Dona nobis Pacem“ – Herr; gib uns Frieden, klang unser Singen, von Papa
Stähler dirigiert, in den Abendhimmel an der Ems. Und wann immer ich den
Kanon heute höre, laufen mir leise Schauer über den Rücken wie vor fast
65 Jahren…– Bevor wir zum Schlafen ins Stroh der Listruper Bauernscheunen
krochen, reichten wir uns die Hände und sangen wie an den Lagerfeuern von
einst: „Kein schöner Land in dieser Zeit, als hier das uns`re weit und breit…“
Aber war das Land, in dem wir noch nicht wieder heimisch geworden, –
war es das „uns`re“? Die zweite Strophe haben wir dann inniger gesungen als
früher: „Nun Brüder, eine gute Nacht, der Herr im hohen Himmel wacht…“
Da wurden für uns die Weichen gestellt
Dieses Treffen in Listrup war für mich und für drei weitere Glatzer Klassenkameraden,
rückblickend, auch eine Art Weichenstellung.
Wir hatten uns in Glatz das letzte Mal im Herbst 1943 gesehen, als die ersten
unseres Jahrgangs zu den Luftwaffenhelfern eingezogen wurden. Nun versuchten
wir nach Kriegsdienst und Gefangenschaft, in verschiedenen westdeutschen
Städten das Abitur nachzuholen. Ein mühsames Beginnen, sich nach Jahren
und in neuer Umgebung wieder in den Schulalltag hineinzufinden. In
Listrup trafen wir Vier – es waren Diethelm Beer, Sohn des Rektors der Glatzer
Franz-Ludwig-Schule, Arnfried Hunold, dessen Vater einen Autohandel am
Wilhelmplatz betrieb, Martin Gebhart, Lehrersohn aus Schwenz bei Glatz, und
ich – noch einen fünften Klassenkameraden: Claus Böhm vom Böhmischen
Tor in Glatz. Sein Vater war Prokurist in einer Likörfabrik, einer seiner Onkel
der Kirchenpolizist, der uns einst wegen unserer Braunhemden in die hinterste
Kirchenbank verwies. Dieser Claus Böhm, einer der Jüngsten in unserer Klasse,
hatte uns jetzt etwas voraus: In einem sechsmonatigem Übergangskurs für
Kriegsteilnehmer und Spätheimkehrer – so hieß das Angebot der Länderkultusminister
damals – hatte er das Abitur nachgeholt. „Was wollt ihr euch noch fast
zwei Jahre auf den Schulbänken quälen, möglicherweise nicht versetzt werden?
Geht nach Aurich, dort läuft im August einer der letzten Übergangskurse“, riet
er uns.
Wir sind von Leschede aus – das ist für das etwas abgelegen Listrup die
nächste Bahnstation – durchs ganze Emsland schnurstracks nach Aurich gefahren.
Mit einem Zug, der aus dem Ruhrgebiet kam, und proppenvoll war mit
Menschen, die bei den emsländischen Bauern allerlei Besitz gegen Kartoffeln
und Speck eintauschen wollten. Die Waggons der Bummelzüge hatten damals außen noch Trittbretter; auf denen haben wir gestanden, weil in den Abteilen
kein Platz mehr war.
In die ostfriesische Metropole – sie hatte damals nur einen Kleinbahnhof
und ist heute nur noch per Bus zu erreichen – war der „Direx“ unserer Glatzer
Penne, Oberstudiendirektor Dr. Aloys Nentwig, verschlagen worden. Wir Vier
suchten ihn sofort auf. Nein, wir überfielen ihn und seine Familie geradezu in
der kleinen, ihnen zugewiesenen Wohnung. Auch so ein ungewöhnliches Wiedersehen
dieser bewegten Tage.
Dr. Nentwig stellte uns sofort die sogenannten Vorsemester-Bescheinigungen
aus, die man brauchte, um zum (erleichterten) Abitur in einem Übergangskurs
zugelassen zu werden. Handschriftlich, auf grauem, holzfasrigem
Papier. Aber mit dem Dienstsiegel des Glatzer Graf-Götzen-Gymnasiums versehen;
er hatte es im Fluchtgepäck gerettet.
Sechs Wintermonate lang drückten wir dann mit etwa 30 anderen ehemaligen
Kriegsteilnehmern immer nachmittags die Schulbänke des Auricher Gymnasiums
„Ulricianum“. Es waren auch drei Mädchen darunter, die als Wehrmachtshelferinnen
oder Rote-Kreuz-Schwestern Kriegsdienst leisten mussten.
Der Älteste war ein Major, der im Krieg ein Bein verloren hatte. Wir vier Glatzer
wohnten zusammen in einem Zimmer in der Jugendherberge. Doppelstockbetten,
Spinde, die den Krieg überdauert hatten, in der Mitte ein Tisch und vier
wacklige Stühle. Draußen heulte der Wind, Eisblumen am Fenster, aber drinnen
bullerte ein Kanonenofen. Wir fütterten ihn mit Torf. Den hatten wir als
Deputat bekommen für drei Tage harte Arbeit im Moor. Im Februar 1948 bestanden
wir das Abitur. Der erste wichtige Schritt ins Berufsleben war getan.
Am Morgen vor der mündlichen Abiturprüfung haben wir Glatzer eine Heilige
Messe besucht. Leo Christoph, den wir als unbeugsamen Stiftspfarrer von
Scheibe kannten und der nach der Vertreibung zunächst in der tiefsten Diaspora
als Kaplan in Aurich wirkte, zelebrierte sie für uns. Wir haben kommuniziert,
und er hat mit uns für gutes Gelingen gebetet. Es hat geholfen.
*
Weshalb ich von Listrup und Aurich noch erzählt habe, obschon es doch
eigentlich außerhalb meiner Thematik liegt? Die Schizophrenie der Nazi-Zeit,
der wir damals – halbe Kinder noch – so orientierungs- und hilflos ausgeliefert
waren, sie war doch schon drei Jahre vorüber? Weil ich mich dankbar der Grafschafter
Geistlichen erinnere, die uns halfen, den braunen Spuk zu vergessen
und die Schwere der Vertreibung zu meistern.
Wir Menschen brauchen Gott, aber Gott braucht auch Menschen. Und daran
hat es in zwölf Jahren Nazi-Diktatur leider zu oft gefehlt.
Vortrag 10. Jahrestagung 30.4./1.5.2011
Der vorstehende Vortrag wurde veröffentlicht in den AGG-Mitteilungen –
Mitteilungsblatt der Arbeitsgemeinschaft Grafschaft Glatz -Kultur und Geschichte-
Nr. 11/2012, Hrsg. Dr. Dieter Pohl, 50525 Köln. Der Herausgeber
erteilte die Genehmigung zur Übernahme in den Weihnachtsbrief.
Die Wiedergabe erfolgt durch die Übernahme des Konzeptes des Vortrages.
Die Veröffentlichung in den Mitteilungen der Arbeitsgemeinschaft erfolgte mit
geringfügigen Änderungen.
|
Dieser Artikel ist auch in polnischer Sprache verfügbar:
Wstęp Georga Wenzela
„In Memoriam Karlheinz Mose“
- taki tytuł nosił mój nekrolog dla zmarłego pradawnego mieszkańca Glatz/ kłodzczanina i wieloletniego redaktora radiowego magazynu "Hör zu"/ "[Po]słuchaj".
"On chciałby był jeszcze wiele napisać" - napisano w rodzinnym nekrologu. A on wiele już napisał i wiele z tego przedstawił w wykładach na dorocznych spotkaniach „Arbeitsgemeinschaft Kultur und Geschichte der Grafschaft Glatz“/"Grupy Roboczej Kultura i Historia Hrabstwa Glatz/Kłodzkiego".
Jako wykształcony dziennikarz przyciągał uwagę żywymi opisami swojego dzieciństwa i młodości spędzonych w Hrabstwie. Są tak ekscytujące, że z przyjemnością udostępniamy je także Czytelnikom naszego [Altheider] Weihnachtsbrief/ Listu Bożonarodzeniowego [z Altheide-Bad/Polanicy Zdroju].
W przyjacielskiej relacji pozostawił mi, po ich opublikowaniu, swoje rękopisy. Pozwolenia na zamieszczenie w Weihnachtsbrief udzielił mi dr Dieter Pohl, jako Wydawca "Mitteilungsblätter" / "Biuletynów Informacyjnych", streszczenia wykładów wygłoszonych [przez Karlheinza Mose] na sesji roboczej.
Georg Wenzel
Wspomnienia z Glatz/Kłodzka 1937-1944
Hitlerjunge i ministrant - jak zostaliśmy "doprowadzeni do porządku".
Autor: Karlheinz Mose †
Stój nieruchomo! W praaawo zwrot! Równym krokiem maaarsz!" Maszerowaliśmy naprzód. Młodzi, równym krokiem. Jeden z przodu, niosący nasz proporzec; drugi nieco z boku i o dobrą głowę wyższy, był przywódcą chorągwi. Rozkazywał: "Pieśń, trzy-cztery!". I o jeszcze młodym poranku rozbrzmiewało: "Z murów szarych miast idziemy w lasy i pola…".
Wymarsz zamiast procesji
Jeśli dobrze pamiętam, to było to w święto Bożego Ciała w 1938 lub 1939 r. Zapowiedziano nie procesję, ale wymarsz. Z placu przed dworcem kolejowym Glatz (dawniej zwanym Sellgittplatz, potem "Platz der SA") / dworcem kolejowym Kłodzko Miasto przy placu Jedności, przemaszerowaliśmy śpiewając przez Mälzstraße/ul. Połabską [wówczas ruch na tej ulicy był dwustronny - przyp. tłum.] i Königshainer Straße/ ul. Śląską poza miasto. Po lewej stronie Schäferberg/ Owcza Góra, nieco później po prawej stronie Spittelberg/Mariańska Górka z pustelnią i kapliczką, wreszcie pierwsze zabudowania gospodarcze Königshain/ Wojciechowic. Ukazał się kościół, a na drodze idąca nam naprzeciw - procesja Bożego Ciała. Z krzyżem na przedzie, z niosącymi flagi [chorążymi?], z tłumem ministrantów i z monstrancją pod baldachimem, krótko mówiąc, z całą uroczystością jaką miała do zaoferowania wiejska parafia.
Nasz przywódca chorągwi na szczęście nie był z gatunku "Haudrauf" [nie był skory do konfrontacji - przyp. tłum.]. Natychmiast skręcił w lewo. Gęsiego zniknęliśmy przez bramę zagrody, przeszliśmy przez obejście, minęliśmy stajnię i kupę gnoju i wyszliśmy na polną drogę, która prowadziła w górę do pobliskiego lasu. Poniżej, wiejską drogą przechodziła procesja. „Kommet zu Hauf;/ Psalter und Harfe wacht auf“/ "Przybywajcie gromadnie;/ Psałterzu i harfo obudźcie się" - tylko hymn pochwalny był jeszcze słyszalny z daleka. Jakoś to czuliśmy, że coś tu nie gra - kościół i Hitlerjugend/ Młodzież Hitlerowska. Ale to było szybko zapomniane. Nasza gra terenowa, podkradanie się i trochę szamotaniny, mogła się rozpocząć.
Wtedy smyk, dziś świadek tamtych czasów
W tym czasie byłem "Pimpfem"/ "smykiem" (słowo, którego już nie można znaleźć w słowniku Duden). Dziś, dobre 70 lat później, jestem świadkiem tamtych czasów. Ten, który opowiada o wczoraj z wiedzą z dzisiaj. Pamięć jest zawsze także interpretacją. I tak chcą być rozumiane epizody, które następują, tak chcą być rozumiane osobiste doświadczenia z lat 1937-1944.
"Pimpfe" /"Smykami" była młodzież w wieku od dziesięciu do czternastu lat, [Deutsches] Jungvolk (DJ)/ Niemiecka Młodzież, jak nazywano podorganizację Hitlerjugend (HJ) /Młodzieży Hitlera. Odpowiednio były też Jungmädel/ Młode Dziewczęta z Bund deutscher Mädchen (BDM)/ Związku Niemieckich Dziewcząt. W każdą środę i sobotę chodziliśmy po południu na "dyżury". Obowiązkowe dyżury dla chłopców, jak również dla dziewcząt. W Jungmädel spotykały się grupy śpiewacze i rękodzielnicze. My, chłopcy, byliśmy musztrowani. "Doprowadzamy do porządku" - tak brzmiało trafne określenie. "Zwinni jak charty, żylaści jak skóra, twardzi jak stal Kruppa" - takimi Adolf Hitler chciał, aby była "jego" młodzież, Hitler-Jugend.
"Zwinni jak charty", pasowało do nas najlepiej. Pasowało to do naszych zabaw i sportów. To, że za "twardymi jak stal Kruppa", wymarszach za miasto i ćwiczeniach terenowych, kryło się już szkolenie do wojny, nie przyszło nam nawet wtedy do głowy. Prędzej już zauważyliśmy, że zakwestionowano niedzielne uczęszczanie do kościoła, spowiedź i komunię - codzienną pobożność, w którą wrasta się jako dziecko. Ale o Bogu i świecie w rodzinach ledwo co się mówiło. My, Graftschafter/mieszkańcy Hrabstwa, mieszkaliśmy, co było rzeczą samą przez się zrozumiałą, w "Herrgottsländchen"/ "Krainie Pana Boga".
Brązowa koszula pod komeżką
W 1937 roku skończyłem dziesięć lat. To był rok dokonywania wyboru. Zbliżał się egzamin wstępny do gimnazjum w Graf-Götzen-Gymnasium/ Gimnazjum im. Hrabiego Götzena [obecnie Liceum Ogólnokształcące im. B. Chrobrego przy ul. Wojska Polskiego], a w Stadtpfarrkirche/ miejskim Kościele Farnym [obecnie kościół WNMP przy pl. Kościelnym] przygotowanie do Pierwszej Komunii. Także Pfadfinder/ katoliccy harcerze zabiegali o każdego z nas [prowadzili rekrutację - przyp. tłum.]. Jednocześnie corocznie 20 kwietnia, w dniu "Urodzin Führera", przyjmowany był nowy rocznik do Jungvolk [młodzieżowej organizacji zrzeszającej 10- do 14-letnich chłopców - pełna nazwa Deutsches Jungfolk (DJ) czyli Młodzież Niemiecka - będącej podorganizacją Hitler-Jugend (HJ) czyli Młodzieży Hitlera - przyp. tłum.]. Teraz była kolej na mój, 1927, rocznik. Pamiętam, że mój ojciec powiedział wtedy: „Katolicki Pfadfinder/harcerz czy hitlerowski Pimpf/smyk, to jest to samo. Zresztą, chodzi tylko o czas poza szkołą i lekcją gry na fortepianie". W Herrenbekleidungs- und Uniformgeschäft Hempel /sklepie z męską odzieżą i mundurami Hempel w Glatz/Kłodzku przy Schwedeldorfer Straße/ ul. Armii Krajowej, zamiast trzcinowo-zielonej koszuli Pfadfinder, kupiono mi brązową Jungvolku.
Brąz koszul, co ciekawe, nie był całkowicie trwały. Po kilku praniach stawał się jaśniejszy, a latem wybielało go słońce.
Po Pierwszej Komunii wczesnym latem i wraz z rozpoczęciem lekcji łaciny w gimnazjum, kapelani i proboszcz dopytywali: "Czy nie masz ochoty…". - nie, oni wprost decydowali: "Zostaniesz ministrantem.". Zostałem ministrantem.
W szkole, jako początkujący w łacinie, uczyliśmy się jeszcze takich zdań prostych jak "Avia mamamus" (Kochamy babcię) lub "Avia rurihabitat" (Babcia mieszka na wsi) - w każdym razie, byliśmy jeszcze bardzo daleko od "De Bello Gallico" Cezara, od tłumaczenia "Wojny galijskiej". Ale w zakrystii w nas dziesięciolatków wpajano nie tylko ostrożne kołysanie kadzidłem, ale także kościelną łacinę. W każdym razie wszystko to, co należało odpowiadać księdzu podczas Mszy, która wtedy jeszcze była odprawiana po łacinie. "Adiutorium nostrum in nomine Domini" (Pomoc nasza w imieniu Pana), zaczynał ksiądz, a my mruczeliśmy, bardziej fonetycznie niż ze znajomości słownictwa i gramatyki: "Qui fecit coelum et terram" (Który stworzył niebo i ziemię). Dopiero wtedy przechodziliśmy z zakrystii do ołtarza.
Niekiedy bezpośrednio po Mszy św. odbywało się nabożeństwo dla służby Jungvolku. Nie zostawało nam czasu by pobiec do domu i zmienić koszulę. Wpadaliśmy więc do zakrystii na wpół umundurowani. Na brązową koszulę Jungvolku szybko naciągaliśmy białą zwiewną komeżkę. Długie szaty w odpowiednich kolorach liturgii od czerwieni do fioletu przykrywały w lecie krótkie czarne sztruksowe spodnie i szare podkolanówki munduru a zimą długie tzw. "Überfallhosen" [brzmi jak "spodnie do napadów" - przyp. tłum.]. Ale one nie miały nic wspólnego z "napadami" ; nazywano je tak tylko dlatego, że "überfallend" / "ogarniająco" kończyły się paskiem przy łydce. Pas, koalicyjka, finka, czarna trójkątna chusta i brązowy węzeł, i całą resztę charakterystycznych elementów munduru zdejmowaliśmy zwykle przed wejściem do kościoła i zabieraliśmy ze sobą jako tobołek.
Na zdjęciu, które przyjechało z nami na Zachód w bagażu z Ucieczki na Zachód (udostępnił je Herbert Franke z Münster) widać, jak płynnie mieszały się części munduru i ministranckie bluzy. Ksiądz Franz Goebel jest w drodze ze swoimi ministrantami do Freiwalde/ Leśnicy k. Międzylesia w górnym Hrabstwie na Versehgang/ z ostatnim namaszczeniem (jak wówczas nazywano namaszczenie chorych). Z nartami, bo jest zima (1942 lub 43). Wszyscy czterej chłopcy mają na sobie czapki Jungvolku, w których można było ściągnąć klapki na uszy. A jeden z nich nie zdjął nawet Hitlerjugend-Raute/małej metalowej przypinki Hitler Jugend, która zwykle zdobiła przód czapki.
Podczas gdy płonęła Synagoga
Szkło rozpryskiwało się. Z brzękiem spadały szyby witryn sklepowych roztrzaskując się na chodniku. To była noc z 9 na 10 listopada 1938 r. Nazistom nie wystarczało już wywieszanie plakatów „Kauft nicht bei Juden“/ Nie kupujcie u Żydów", teraz niszczyli sklepy. To była noc pogromu, którą bagatelizująco nazwano „Reichskristallnacht“/ krajową "Nocą Kryształową".
Mimo, że mieszkaliśmy na Ringu w Glatz/ przy pl. B. Chrobrego [Rynku] w Kłodzku w domu gdzie mieściła się Hirschapotheke/ Apteka Pod Jeleniem, tylko około 50 metrów od Spielwarengeschäft Löwy/ sklepu z zabawkami Löwy, nie słyszeliśmy jak bojówki SA wybijają szybę wystawową sklepu. Następnego poranka, gdy jak zwykle biegłem do szkoły, ponieważ dysponowałem tylko trzema minutami na przebycie pięciominutowej drogi, widziałem, co się stało, ale nie pojmowałem konsekwencji całej sprawy. Przed sklepem z zabawkami stał policjant i nakazywał ciekawskim: „Weitergehen!“/ "Nie zatrzymywać się!". Było dla wszystkich raczej oczywiste, że szyba wystawowa była wybita. Miejmy nadzieję, że lalkom i zabawkowym żołnierzykom nic się nie stało. Dziecięce myśli; pospieszyłem dalej.
Na dużej przerwie staliśmy wszyscy na placu szkolnym, wpatrując się w synagogę. Była tam ochotnicza straż pożarna, która miała swoją remizę w odległości zaledwie trzech minut drogi. Strażacy jednak nie kierowali swoich sikawek w płomienie, tylko zraszali dwa sąsiednie domy, aby się nie zapaliły. Pewien starszy uczeń powiedział: "To jest skierowane przeciwko Żydom". Dwaj nauczyciele, którzy pilnowali porządku na przerwie, stali pośrodku nas i - milczeli. Żadnego słowa wyjaśnienia. - Strach przed powiedzeniem czegoś niewłaściwego? Czy może milcząca zgoda? Zostaliśmy pozostawieni sami z naszym gapieniem się i zdumieniem.
W południe, w drodze powrotnej do domu, był czas, aby się przyjrzeć sklepowi z zabawkami. Zawsze mieliśmy tam przyciśnięte nosy na płasko do witryny. Przed sklepem stał jeszcze policjant. Chodnik był usłany potłuczonym szkłem. Pomiędzy dwoma drewnianymi kozłami rozpięta była linka, aby nie podchodzono zbyt blisko.
Za spiczastymi resztkami witryny sklepowej siedziały na swoich miejscach lalki nadal tak pięknie udrapowane, jak by nic się nie stało. I nawet elastolinowi żołnierze w innym miejscu wystawy nadal maszerowali za orkiestrą wojskową. Figurki, o wysokości około dziesięciu centymetrów, wykonane z elastoliny, masy z trocin i kleju kazeinowego, ukształtowane zgodnie z rzeczywistością i pomalowane, były dla nas, chłopców, obowiązkowym elementem wyposażenia - "a must have", jak to się dzisiaj mówi. Kluczem oferty była figura Hitlera. Była to jedyna figura, która miała ruchome ramię, prawe, które można było podnieść w "Deutschen Gruss"/ "niemieckim salucie". Na najwyższej pozycji wystawy stał Adolf i robił "Heil". Cały i nieuszkodzony dyktator w zniszczonej witrynie żydowskiego sklepu z zabawkami - cała dwuznaczność tamtych czasów zawarta w tej jednej scenie.
W domu o tych zajściach, o tym niewyobrażalnym, prawie się nie mówiło. "Prawdopodobnie są to sankcje karne", mówiono. Także w lokalnej gazecie nic nie było. Nic dziwnego: "Grenzwacht" ["Straż Graniczna"] była już podporządkowana, jako gazeta NS-Gauverlag [nazistowskiego wydawnictwa] we Wrocławiu, kontrolowanego przez Ministerstwo Propagandy Rzeszy. Ale to udało mi się ustalić dopiero teraz, dzięki żmudnej analizie przeszłości i dzięki kronice "40 lat historii Kościoła w Hrabstwie Glatz" opracowanej w formie książki przez dr Dietera Pohla. Codzienne notatki dr Franza Monse, który w marcu 1938 roku został mianowany Wielkim Dziekanem, wcześniej prowadzone często bardzo skrupulatnie, zapisy za rok 1938 kończą się na 1 listopada. Cisza z powodu ostrożności? Czy z powodu jakiegoś nakazu? Tego już nie dojdziemy.
Rok później, ruina Synagogi już usunięta, sklep z zabawkami pod "aryjskim" prowadzeniem, niewielu żydowskich mieszkańców pozostających jeszcze w mieście - musieli nosić żółtą gwiazdę żydowską na ubraniu - pewnej soboty maszerowaliśmy jako zwarty oddział Jungstamm *2) przez miasto. Fanfary maszerowały na przedzie, bębniarze nadawali marszowe tempo. I śpiewaliśmy. Była wśród nich pieśń, jeżą się włosy na głowie by jej słowa przytoczyć. Nie miała nawet rytmu marszowego i nie przypominam sobie, żebyśmy ją często śpiewali. Przy tym dwie pierwsze strofy były wręcz biblijną historią: "O Panie, daj nam znów Mojżesza, / aby braci swych szczepowych do domu / w ziemi obiecanej poprowadził." - Druga strofa: "O Panie, spraw, aby rozstąpiły się morza, / aby dwie wysokie kolumny wody / wzniosły się jak ściana skalna." - Wszystko tak, jak znaliśmy to z Biblii dla dzieci. Ale trzeci wers przybiera paskudny obrót: "O Panie, gdy w kanale wodnym / cały ród żydowski w środku / O Panie, zamknij wtedy pokrywę, / i wszystkie narody mają spokój". - W tym wyraża się cała perfidia epoki nazistowskiej.
Śpiewaliśmy to bez zająknięcia. Ale codziennie przecież czytaliśmy „Die Juden sind unser Unglück“ ["Żydzi są naszym nieszczęściem"]. Gabloty z wywieszonymi stronami gazety SS "Der Stürmer" ["Napastnik"], z tym właśnie hasłem, stały obok Badersteg, mostku, który prowadził przez Mühlgraben/ kanał Młynówkę.
Zauważyliśmy też, że żydowskich znajomych, kolegów ze szkoły i zabaw nagle nie ma, wyjechali nie wiadomo gdzie. Znaliśmy słowo Judenhass [nienawiść do Żydów], a niektórzy zapewne także skrót "KZ" [od Konzentrations-Lager, obóz koncentracyjny - przyp. tłum.]. Ale my, dziesięcio- do szesnastolatkowie, nie wiedzieliśmy nic o Auschwitz, które było oddalone od nas o dobre dwieście kilometrów, nic o Groß-Rosen na Śląsku, o Theresienstadt [Terezin] w Czechach. A "Holocaust" - termin oznaczający masową zagładę - dotarł do nas dopiero po 1945 roku, jako słowo obce. Od tego czasu posiedliśmy wiedzę. Dziś wiemy, jak bardzo byliśmy wtedy nieczuli. My, dzieci tamtych czasów, świadkowie tamtych czasów, musimy nosić tę winę.
Jak piosenki zwodziły
W latach wojennych wzrosły obowiązki Jungvolku i Hitlerjugend w niedzielne poranki. Służba ołtarza już dawno została przejęta przez młodszych. Ale nadal chodziłem na Mszę św. o 8 rano; moja matka nalegała na to. - Prałat dr Monse nie chciał widzieć nas w brązowych koszulach albo czarnych zimowych bluzach w ławkach tuż pod amboną. Nawet jeśli zdejmowaliśmy kilka rzeczy uzupełniających mundur (apaszka i naramienniki), i teraz wypychały nam kieszenie spodni. Niedwuznacznym skinieniem kościelny Chaloupka kierował nas w naszych na wpół cywilnych ubraniach do tylnych ławek. Siedzieliśmy więc tam, mając nadzieję, że kazanie nie potrwa zbyt długo, raz po raz niezbyt nabożnie spoglądając na zegarki na rękę (prezent na Pierwszą Komunię Świętą) i z ostatnim słowem błogosławieństwa wybiegliśmy szturmem z kościoła.
Musieliśmy ustawiać się na Morgenfeiern [Porannych Uroczystościach] NSDAP *3), albo odbywały się, co było budujące i dobrowolne, tzw. Jugendfilmstunden [Młodzieżowe Lekcje Filmowe]. Za opłatą wstępu w wysokości 30 lub 50 pfennigów oglądaliśmy filmy "nie dla młodzieży" z Hansem Albersem, Willym Birgelem i Heinzem Rühmannem, oraz oczywiście filmy zalecane przez Ministerstwo Propagandy Rzeszy, takie jak "Hitlerjunge Quex", "Junge Adler" ["Młode orly"], "Wunschkonzert" ["Koncert życzeń"]. "Jud Süß" ["Żyd Süss"]. Te niedzielne poranki odbywały się zawsze o godzinie 10.00 w kinie "Gloria-Palast", na Wilhelmplatz [pl. Wł. Jagiełły]
Na Morgenfeier [Porannych Uroczystościach] ekran kinowy bywał podniesiony do góry [zwinięty]. Staliśmy wraz z Jungmädchen [Młodymi Dziewczętami, żeńskim odpowiednikiem chłopięcego Jungvolku - przyp. tłum], odpowiednio umundurowani jako zespół śpiewaczy na scenie. Flagi organizacji partyjnej były spuszczone, także nasza flaga Jungvolku z białą runą [w kształcie błyskawicy - przyp. tłum.] na czarnym tle. Partyjny orator - oni mieli tytuły jak Kreisleiter [kierownik okręgowy] , Kreisamts- lub Ortsgruppenleiter [kierownik urzędu okręgowego lub kierownik grupy lokalnej] - odczytywał nazwiska: "Polegli za Führera, naród i Vaterland…". W pierwszych rzędach siedzeń szlochali krewni, a my ze ściśniętym gardłem śpiewaliśmy pieśń "vom guten Kameraden" ["O dobrym koledze"].
Inne piosenki, które śpiewaliśmy z okazji tej - tak, dziś rzec by można, załganej - Morgenfeier [Porannej Uroczystości] miały wszystkie na celu rozbudzenie w nas miłości do Vaterlandu i świadomości narodowej, nie, świadomości narodowo-socjalistycznej: "Heilig Vaterland in Gefahren…" ["Święty Vaterland w niebezpieczeństwie"] czy "Deutschland, święte słowo, ty pełen nieskończoności, / Na wieki wieków bądź błogosławiony. / Święte są twoje jeziora, święty twój las…".
Wszystko mogło być dla nas święte, oprócz kościoła. Chociaż sympatyzujący z narodowymi socjalistami autorzy piosenek chętnie sięgali po słownictwo kościelne. Słowo "gebenedeit" ["błogosławiony"], które jest rzadkie w naszym codziennym słownictwie, które znaliśmy właściwie tylko z "Gegrüßet seist du, Maria" ["Bądź pochwalona, Maryjo"], tu pojawiło się ponownie - w "Liederbuch der Hitlerjugend" ["Śpiewniku Hitlerjugend"].
Pamiętam, że kiedyś w naszej grupie śpiewaczej doszło do sporu o tekst piosenki. Było to przed jednym z ostatnich świąt Bożego Narodzenia podczas wojny. Ćwiczyliśmy piosenkę, którą mieliśmy śpiewać podczas zorganizowanych przez NSDAP wizyt w szpitalach wojskowych w Glatz [Kłodzku]. Jedna z dziewczyn znała ten tekst i wyrecytowała go: "Nadszedł dla nas czas, / Wielka to dla nas łaska. / Zbawca nasz Jezus Chrystus, / który za nas, który za nas, / który za nas umarł". - Nie, nie, to jest przestarzały tekst, przerwała dyrektorka chóru, i odczytała ze swojego śpiewnika nową wersję: "Nadszedł dla nas czas, / przynosi on nam wielką radość. / Poprzez zaśnieżone pole / wędrujemy, wędrujemy / przez szeroki, biały świat". - Brzmiało to, oczywiście, językowo bardziej elegancko niż stara pochodząca z niemieckojęzycznej Szwajcarii melodia ludowa. Ale wszelkie chrześcijańskie odniesienia zostały usunięte. Tylko w trzeciej strofie pojawia się jeszcze słowo "niebo": "Z wysokiego nieba jaśniejąca cisza / napełnia serca błogością…".
Śpiewaliśmy też na Uroczystościach Porannych "Nic nie może nas okraść / z miłości i wiary / dla naszego kraju", a ledwie godzinę wcześniej odmówiliśmy skład apostolski (wyznanie wiary) z ks. prałatem dr Monse podczas Mszy św. W co wierzyć? Zostaliśmy sami z naszą wiarą, tak bardzo opiekowali się nami kapelani z Glatz: o. Hubertus Günther OFM, Kurt Ungrad i Joseph Buchmann, którego nazywaliśmy "Praskim Jezuskiem" z powodu jego blond loków.
Chłopiec, który był szpiclem
Podczas prowadzenia badań do tego zapisu, niektórzy b. mieszkańcy Glatz w tym samym wieku, a więc rownież świadkowie czasu, opowiedzieli mi o takich zdarzeniach w relacjach między Kościołem a Hitlerjugend [organizacja Młodzież Hitlerowska], których ja sam tak wtedy nie postrzegałem.
Klaus Maisel, syn mistrza malarskiego ze Schwedeldorferstrasse [ul. Armii Krajowej] opowiadał mi (wymieniając nazwisko), że wiedział o chłopcu z Glatz, który w niedziele siadywał w kościele z notatnikiem. Miał spisywać zdania z kazań, które mogłyby być interpretowane jako werbalne ataki na Hitlera, NSDAP czy organizacje takie jak SA i Hitler-Jugend. Nie wiadomo, kto mu to polecił, ani czy czynił to z własnej woli.
Christel Konhäuser (wtedy nazywała się Fischer), z Friedrichstraße w Glatz [ul. Stefana Okrzei] opowiada historię, jak bardzo lubiana, opiekuńcza liderka Jungmädel [Młodych Dziewcząt], Marthel Matuschek (później Mack), udała się do prałata dr Monse, aby poprosić o późniejszy termin spowiedzi dla dziesięcio- do czternastoletnich dziewcząt w soboty przed świętami liturgicznymi. Obowiązkowa służba Jungmädel kończyła się zwykle dopiero około siedemnastej, a wtedy była już zaplanowana spowiedź dla dorosłych. Christel Konhäuser - choć protestantka - chodziła czasem do Pfarrkirche [kościoła farnego Wniebowzięcia NMP] ze swoją najlepszą przyjaciółką, Annerose Loske (dziś Goransch), jeśli ta, po popołudniowych spotkaniach Jungmädel, chciała (lub musiała) pójść do spowiedzi. Christel dostawała w rękę do potrzymania kurtkę od mundurku, apaszkę i skórzany węzeł i czekała w pewnym oddaleniu w ławce, aż Annerose wyspowiada się i odmówi pokutę za swój przypuszczalnie niewielki rejestr grzechów.
Ruth Prager, córka zamożnego wiejskiego kupca Kurta Pragera w Zimmerstraße [ul. Łużyckiej], obecnie mieszkająca w Izraelu pod nazwiskiem Lewin, opowiadała mi, że po nocy Pogromu dn. 10 listopada 1938 r., rano została wzięta na bok przez swoją ulubioną nauczycielkę (pannę Polke) na Mädelplan [tak w Glatz urzędowo nazywał się Schulvorplatz czyli szkolny dziedziniec - przyp. tłum.] w Volksschule *4). Powiedziała tylko: 'Idź do domu, Ruth. Rodzice już ci powiedzą dlaczego.'"
Ruth Prager miała dziewięć lat. Graliśmy z nią w dwa ognie na mało uczęszczanej Zimmerstraße [ul. Łużyckiej] i myślę, że mało kto z nas, dzieci, wiedział lub się tym przejmował, że była Żydówką. Tu, na tej mało uczęszczanej ulicy, niemieckie dzieci grały w dwa ognie z Ruth Prager, żydowską dziewczynką. W Izraelu, kilka lat temu, powiedziała mi, że wtedy w przeszłości z zazdrością patrzyła na młode dziewczyny w ich wymyślnych mundurkach; czarna spódnica, biała bluzka, do tego apaszka ze skórzanym węzłem, i na to aksamitna brązowa kamizelka do wspinaczki. Albo w kurtce z dzianiny, która dzięki czerwonozielonym obszywkom wyglądała, jakby pochodziła z alpejskiego salonu kostiumowego. Wyobrażała sobie nawet, że pewnego dnia ona też będzie to nosić. I bezskutecznie błagała matkę, by zamówiła gazetę młodzieżową, którą jej koleżanki szkolne zawsze czytały (prawdopodobnie chodzi o "Hilf mit!" ["Pomagaj z nami!"], czasopismo Jugendherbergewerk [Stowarzyszenia Schronisk Młodzieżowych]). Do 9 listopada 1938 r. jej świat był jeszcze nienaruszony. Chroniona przez dom rodzinny, nie traktowana wrogo w szkole, z przyjaciółkami, które pozostały nimi do dziś.
Nawiasem mówiąc, do rodziców Ruth należał w tamtym czasie (i do sierpnia 1939 roku) dom przy Zimmerstraße 10 [ul. Łużyckiej 10]. W tym kompleksie domów nr 8-12, nr 10 jest w środku. Latem 1945 roku [dom przy Łużyckiej 10] stał się on bolesnym adresem. Polacy *5) więzili w piwnicach mężczyzn z Kłodzka i okolic, torturowali ich niemiłosiernie, głodzili. Mój ojciec, który powrócił z I wojny światowej ciężko ranny i z powodu amputacji kończyny dolnej nie został "powołany do broni", tzn. nie został wcielony do wojska, był jednym z nich. Tygodnie później (przypuszczalnie) zmarł w osławionym obozie Lamsdorf bei Oppeln [obozie w Łambinowicach niedaleko Nysy, koło Opola] *6). Nigdy więcej o nim nie usłyszeliśmy….
Chciałbym dodać zdarzenie, które zostało mi opowiedziane i które jest poświadczone, choć nie miało miejsca w Glatz. Ale historia jest zabawna, a przede wszystkim znamienna dla lokalnej politycznej ambiwalencji późnych lat trzydziestych:
W katolickiej wiosce w Südoldenburgischen [Oldenburg Münsterland w Dolnej Saksonii - przyp. tłum.], gdzie nawiasem mówiąc w 1946 roku również wysyłano przymusowych przesiedleńców *7) z powiatu Glatz, proboszcz podczas niedzielnej mszy wygłosił w kazaniu kilka zdań, które nie spodobały się miejscowemu przywódcy SA. W środku kazania krzyknął on: "SA auf! SA raus!" ["SA wstawać! SA wychodzić!"]. Dziarskim krokiem wymaszerował z kościoła - i nikt za nim nie poszedł.
Nawiasem mówiąc, krzykacz tego "Raus" był także nauczycielem w gminie i odtąd, przynajmniej przez niektórych, był niecierpianym. W 1940 r. został przeniesiony na Ost-Oberschlesien [wschodni Górny Śląsk] - "w ramach obowiązków służbowych", tak się to nazywało - gdzie otrzymał stanowisko głównego nauczyciela.
Czy wydarzyło się coś podobnego w naszym Hrabstwie? Może w Bad Landeck [Lądku Zdroju], który, jak wiadomo, był zalążkiem narodowego socjalizmu w Hrabstwie? Nie mogę sobie tego wyobrazić.
Chłopiec z różańcem
Było lato 1943 r. na Wünschelburg Strandbad [kąpielisku w Wambierzycach]. A może to była Neurode [Nowa Ruda]? Wszystko jedno, tam właśnie założyliśmy nasz letni obóz namiotowy. Dziesięcioosobowe białe namioty w kręgu. Nie byłem już tylko Pimpfem [Jungvolkowym smykiem], byłem Jungvolkführerem [Jungvolkowym dowódcą], chociaż według mojego rocznika, podobnie jak moi koledzy z klasy, należałem już do Hitlerjungen [chłopcy hitlerowcy] (tak nazywali się ci powyżej czternastego roku życia). Z patki do kieszeni na piersi mojej koszuli mundurowej zwisał pleciony zielony sznurek na znak, że jestem Jungzugführerem [dowódcą składu do 50 chłopców]. Nazywaliśmy ten sznur "małpią huśtawką". To już czyniło te dystynkcje rangi mniej ważnymi.
Moja promocja została podpisana w "Führerausweis der Hitlerjugend" [legitymacji dowódcy w Hitlerjugend] przez Fähnleinführera [dowódcę chorągwi] Georga Monse. Był on synem lekarza dr [Georga] Monse z "Mariannenbad" w Glatz i bratankiem prałata i wielkiego dziekana dr Franza Monse. Ta dygresja ma na celu jedynie podanie przykładu, jak bliskie i bezproblemowe było czasem współistnienie Kościoła i Hitlerjugend w naszym Herrgottsländchen [Zakątku Pana Boga]. Po latach spotkałem Georga, naszego byłego dowódcę chorągwi, którego z niewiadomych przyczyn nazywaliśmy "Picco", jako doświadczonego prawnika w Münster. W służbie biskupa zarządzał dobrami diecezji.
Wracając do tematu obozu: w planie dnia był marsz z bagażem. „Gelobt sei, was hart macht."Niech będzie pochwalone to co czyni twardym." To było także takie powiedzenie tamtych czasów. Przed wyruszeniem w drogę kierownik obozu i jego dwaj zastępcy sprawdzali, czy tornister jest odpowiednio zapakowany. Czy przywiązany do niego koc był ciasno zwinięty, dokładnie przylegał do dolnej krawędzi tornistra i nie zwisał jak końcówki kiełbasy.
Grupa, za którą byłem odpowiedzialny, była kontrolowana przez człowieka, który w zasadzie przekroczył już wiek Hitlerjungen. Na froncie wschodnim od odłamków granatu stracił prawą rękę. Nie nosił jeszcze protezy, rękaw jego brązowej koszuli zwisał pusty i był mocno zawiązany na węzeł. "Heil już więcej nie mogę zrobić. Tu niczego nie ma uleczonego" [gra słów, słowo "heil" ma kilka znaczeń. "Heil" oznacza oznacza rękę wyciągniętą przed siebie w salucie "Heil Hitler", ale "heil" jako przymiotnik oznacza "uleczony"] - usłyszałem kiedyś, jak mówił. - Gdy zdrową ręką energicznie podniósł plecak pewnego chłopca, wypadł różaniec. "Co to ma być?" - padło szorstkie pytanie. Chłopiec jąkał się: "Moja matka…"; nie zdążył posunąć się dalej, bo jednoręki powiedział już bardziej umiarkowanym tonem: "Odłóż to, tu nie ma dla niego miejsca". - Raczej nic nieznaczący incydent. Ale cztery lata później musiałem o nim myśleć, o chłopcu z różańcem.
Modlitwa, śpiew, ponowne spotkanie - 1947 w Listrup
Latem 1947 roku wielki dziekan dr Monse i ojciec Günther zaprosili katolicką młodzież z Grafschaft Glatz [Hrabstwa Kłodzkiego] na spotkanie w Listrup, miejscowości położonej między Lingen a Rheine. Tam, w pobliżu rzeki Ems, duchowni z Glatz znaleźli tymczasowe schronienie po przymusowym wysiedleniu *8). Pasterze zebrali swoje rozproszone owieczki - tak trzeba na to patrzeć. I dokądkolwiek zawiał ich wicher przymusowego wysiedlenia *8), stamtąd przybyło ich około 200 chłopców i dziewcząt, z wiosek i miasteczek Dolnej Saksonii i Północnej Nadrenii-Westfalii. Skąd my wszyscy dowiedzieliśmy się o spotkaniu, skąd ksiądz Günther miał nasze adresy - tego nie wiem. W każdym razie było to godne podziwu osiągnięcie logistyczne w rok po przymusowym wysiedleniu *8) i w czasach, gdy komunikacja nie nazywała się jeszcze e-mail czy SMS. Świadczy to też jednak również o spójności Grafschafterów jako obcych na obcej ziemi. W Listrup - jak to trzeba dzisiaj widzieć - kamień węgielny został położony pod Pielgrzymkę Grafschafterów do Telgte.
Podróżowałem z Rulle, miejsca pielgrzymkowego w regionie Osnabrück. Kilka tygodni wcześniej, po prawie dwóch latach pobytu jako jeniec wojenny we Włoszech, zostałem zwolniony do Rulle. Moja matka i trójka rodzeństwa po przymusowym wysiedleniu *8) w 1946 r. znaleźli skromne mieszkanie we wsi. Mieszkaliśmy tak blisko kościoła pielgrzymkowego w Rulle, że okna dzwoniły, gdy dzwoniły dzwony. Mieszkaliśmy na plebanii.
Kiedy wyjeżdżałem do Listrup z połatanym wojskowym plecakiem, mama wetknęła mi różaniec: "Będziesz go potrzebował". I od razu przypomniał mi się chłopiec z różańcem. "Moja matka…" zmieszany zająknął się wtedy w Jungvolkowym magazynie namiotów. Ona też mogła mu była powiedzieć: "Będziesz go potrzebował". Nagle nasz nauczyciel muzyki z Glatz, Georg Stähler, stanął pośród nas, młodzieży, i przećwiczył z nami kanon "Dona nobis pacem" ["Daj nam pokój"]. W Glatzer Penne [kłodzkiej szkole, czyli Gimnazjum, pot. kłodzkiej "budzie"] zawsze nazywaliśmy go "Papa Stähler". Ze względu na jego jowialny sposób bycia i pewnie też z powodu małego brzuszka, który - zawsze w kamizelce - przed sobą nosił. Zapewne nam wybaczył, że pewnego razu na lekcji muzyki wypuściliśmy mu sto chrabąszczy. I mam nadzieję, że również to, iż czasami sprawialiśmy, przez zwykłą lekkomyślność, że biedak dusił się z braku świeżego powietrza. Kiedy niedzielami, w małej kaplicy w Gimnazjum, grywał na organach, deptaliśmy mu pedałami miecha.
"Dona nobis Pacem" - Panie, daj nam pokój, pod dyrekcją Papy Stählera, robrzmiewał nasz śpiew pod wieczornym niebem, nad rzeką Ems. Ilekroć dziś słyszę ten kanon, delikatne ciarki przechodzą mi po plecach, tak jak prawie 65 lat temu… Zanim poszliśmy spać wczołgując się do słomy w gospodarskich stodołach w Listrup, połączyliśmy razem dłonie i, tak jak przy dawnych ogniskach obozowych, chórem zaśpiewaliśmy: "Kein schöner Land in dieser Zeit, als hier das uns`re weit und breit…“ ["Nie ma piękniejszej ziemi dziś niż ta nasza, jak daleko i szeroko…"].
Ale ziemia, w której się jeszcze nie zdążyliśmy zadomowić, czy ona była "uns`re" ["nasza"]? Drugą zwrotkę zaśpiewaliśmy wtedy głębiej niż dawniej: "Nun Brüder, eine gute Nacht, der Herr im hohen Himmel wacht…“ ["A teraz, bracia, dobranoc, Pan na wysokościach czuwa…"].
Tam został wyznaczony dla nas kierunek
Patrząc wstecz, to spotkanie w Listrup było dla mnie i dla trzech innych kolegów z Glatz również rodzajem wyznaczenia kierunku.
Ostatni raz widzieliśmy się w Glatz jesienią 1943 roku, kiedy to pierwsi z naszej klasy zostali powołani jako pomocnicy w Luftwaffe. Teraz, po służbie wojennej i niewoli, w różnych miastach zachodnioniemieckich próbowaliśmy nadrobić zaległości w maturze. To były trudne początki, aby po latach i w nowym otoczeniu odnaleźć się w szkolnej codzienności. W Listrup nasza czwórka - Diethelm Beer, syn dyrektora Franz-Ludwig-Schule w Glatz [dziś Szkoła Podstawowa Nr 1 w Kłodzku, ul. Zawiszy Czarnego], Arnfried Hunold, którego ojciec prowadził salon samochodowy na Wilhelmsplatz [pl. Wł. Jagiełły], Martin Gebhart, syn nauczyciela ze Schwenz koło Glatz [Święcko], i ja - spotkała piątego kolegę z klasy: Clausa Böhma z Böhmisches Tor [Bramy Czeskiej] w Glatz. Jego ojciec był prokurentem w fabryce likierów, a jeden z jego wujków był kościelnym policjantem, który kiedyś wysłał nas do kościelnej ławy na samych tyłach kościoła z powodu naszych brązowych koszul.
Ten Claus Böhm, jeden z najmłodszych w naszej klasie, miał teraz nad nami lekką przewagę: Na sześciomiesięcznym kursie przejściowym dla weteranów wojennych i późnych repatriantów - taką nazwę nosiła oferta ówczesnego ministra kultury i oświaty - nadrobił maturę. "Dlaczego chcecie się męczyć w szkolnych ławach jeszcze przez prawie dwa lata, być może nie zostać przepuszczeni do następnej klasy? Pojedźcie do Aurich, w sierpniu odbywa się tam jeden z ostatnich kursów przejściowych" - doradził nam.
Jechaliśmy z Leschede - najbliższej stacji kolejowej dla nieco oddalonego Listrup - przez cały Emsland prosto do Aurich. Pociągiem, który przyjechał z Zagłębia Ruhry i był przepełniony ludźmi, którzy chcieli wymienić u rolników z Emslandu wszelkiego rodzaju dobytek na ziemniaki i słoninę. Ówcześnie wagony pociągów osobowych miały jeszcze na zewnątrz stopnie na których staliśmy, bo w przedziałach nie było już miejsca.
Dyro naszej kłodzkiej "budy" [kłodzkiego Gymnasium], dyrektor szkoły dr Alois Nentwig *9), został wysłany do wschodniofryzyjskiej metropolii [do Aurich], która w tamtych czasach posiadała tylko małą stację kolejową, a dziś można do niej dojechać tylko autobusem.
[Po przybyciu do Aurich] [c]ała nasza czwórka natychmiast udała się by go odwiedzić. Nie, praktycznie naszliśmy jego i jego rodzinę w małym mieszkaniu, które im zostało przydzielone. Kolejne niezwykłe ponowne spotkanie z tamtych burzliwych dni.
Dr Nentwig natychmiast wydał nam tzw. "Vorsemester-Bescheinigungen" [świadectwa przed semestralne], które były potrzebne, aby zostać dopuszczonym do (ułatwionego) egzaminu maturalnego na kursie przejściowym. Pisane odręcznie, na szarym papierze z włókien drzewnych. Ale z oficjalną pieczęcią kłodzkiego Graf-Götzen-Gymnasium; uratował ją w swoim bagażu podczas ucieczki.
Przez sześć zimowych miesięcy codziennie po południu wraz z około 30 innymi byłymi uczestnikami wojny zasiadaliśmy w ławkach szkolnych gimnazjum "Ulricianum" w Aurich. Wśród nich były również trzy dziewczyny, które musiały odbyć służbę wojenną jako pomocnice Wehrmachtu lub siostry Czerwonego Krzyża. Najstarszy z nich był majorem, na wojnie stracił nogę.
Nasza czwórka z Glatz mieszkała razem w jednym pokoju w schronisku młodzieżowym. Podwójne piętrowe łóżka, szafki, które przetrwały wojnę, stół i cztery rozklekotane krzesła na środku. Na zewnątrz wył wiatr, na szybach kwiaty lodu, ale w środku buzowała koza [żelazny piecyk z rurą]. Zasilaliśmy go torfem. Dostaliśmy torf jako deputat za trzy dni ciężkiej pracy na torfowisku.
W lutym 1948 r. zdaliśmy maturę. Pierwszy ważny krok w życie zawodowe został poczyniony.
Rano przed egzaminem ustnym my, czwórka z Glatz, poszliśmy na mszę świętą. Leo Christoph *10), którego znaliśmy jako niezłomnego proboszcza Krankenstift w Scheibe k/Glatz [Zakładu dla Chorych w Skibie, obecnie Szpitalu Powiatowy w Kłodzku], a który po wysiedleniu *11) pracował następnie w najgłębszej diasporze jako kapelan w Aurich, odprawił ją dla nas. Przyjęliśmy komunię, a on pomodlił się z nami o powodzenie. To pomogło.
*
Dlaczego wciąż opowiadam o Listrup i Aurich, choć to właściwie jest poza moją tematyką? Schizofrenia epoki nazizmu, której my - jeszcze półdzieci - byliśmy wydani na pastwę, bez orientacji i pomocy, ona jednak skończyła się trzy lata wcześniej? Ponieważ z wdzięcznością wspominam duchownych Grafschafterów, którzy pomogli nam zapomnieć o brunatnych plwocinach i przezwyciężyć surowość przymusowego wysiedlenia *11).
My, ludzie, potrzebujemy Boga, ale Bóg również potrzebuje ludzi. A tego, niestety, podczas dwunastu lat nazistowskiej dyktatury zbyt często brakowało.
Przetłumaczono z www.DeepL.com/Translator (wersja darmowa) + własne poprawki i uzupełnienia.
Uwagi tłumacza:
*2) Jungstamm (plemię) - jednostka organizacyjna Jungvolku składająca się z trzech lub czterech chorągwi, tj. ok 600 osób - za Wikipedia (.) pl
*3) Morgenfeier der NSDAP - wg. niemieckich źródeł, Morgenfeier der NSDAP czyli Uroczystości Poranne NSDAP były uroczystościami organizowanymi dla młodzieży, konkurencyjnymi do niedzielnych nabożeństw kościelnych, w ramach których NSDAP budowało alternatywną duchowość i przygotowywało młodzież do późniejszego wstąpienia do NSDAP.
*4) Volksschule czyli Katholische Volkschule jedna z 3 szkół, w ramach Franz-Ludwig-Schule, przy Wallstraße [obecnie Szkoła Podstawowa Nr 1 przy ul. Zawiszy Czarnego]
*5) Ci "Polacy" którzy w piwnicach budynku przy ul. Łużyckiej 10 trzymali niemieckich "mężczyzn z Glatz i okolic" i ich tam "głodzili i brutalnie torturowali" to byli komuniści, UB-ecy, "przywiezieni do Polski na ruskich czołgach". Ci UB-ecy w okresie terroru stalinowskiego w tychże samych piwnicach torturowali i mordowali polskich patriotów.
*6) Obóz w Łambinowicach, dokąd "prawdopodobnie trafił ojciec Karlheinza Mose, inwalida, a potem słuch po nim zaginął", ten obóz też był prowadzony przez UB. Nawiasem mówiąc nie wziął się z nikąd. Podczas wojny nazywał się Stalag 344 Lamsdorf. Niemcy m.in. więzili w nim, wbrew umowom międzynarodowym, warszawskich cywili w trakcie Powstania Warszawskiego i po jego upadku.
*7) w oryginalnym niemieckim tekście użyte jest słowo "Vertriebene" czyli "wypędzeni", "przepędzeni". Jak Polakom wiadomo, nie było żadnych "wypędzeń" czy "przepędzeń" Niemców. Były za to - na mocy międzynarodowych traktatów zawartych między Aliantami i Związkiem Sowieckim - "przymusowe wysiedlenia" i takiego to określenia używam, możliwie najbardziej precyzyjnego.
*8) w oryginalnym niemieckim tekście są użyte słowo "Vertriebene" ("wypędzeni", "przepędzeni"), "Vertreibung" ("wypędzenie"). Jak Polakom wiadomo, nie było żadnego "wypędzenia" czy "przepędzenia", nie było żadnych "wypędzonych" czy "przepędzonych" Niemców. Były za to - na mocy międzynarodowych traktatów zawartych między Aliantami i Związkiem Sowieckim - "przymusowe wysiedlenia" i "przymusowo wysiedleni". Takich właśnie to określeń używam, możliwie najbardziej precyzyjnych.
*9) Dr. Alois Nentwig, do którego czwórka Glatzerów skierowała swoje pierwsze kroki po przybyciu do Aurich, wcześniej był dyrektorem Graf-Götzen-Gymnasium w Glatz [Gimnazjum im. Hrabiego Götzena w Glatz, obecnie Liceum Ogólnokształcące w Kłodzku].
*10) Ks. Leo Christoph, kapelan pośród wysiedlonych w Aurich, który katolickim kościele St Ludgerus w Aurich odprawił mszę i pomodlił się o czwórkę Glatzerów o powodzenie na egzaminie maturalnym, wcześniej był proboszczem w Krankenstift-Scheibe bei Glatz [Zakładzie dla Chorych w Skibie k/Glatz, obecnie Szpital Powiatowy w Kłodzku].
*11) w oryginalnym niemieckim tekście są użyte słowo "Vertriebene" ("wypędzeni", "przepędzeni"), "Vertreibung" ("wypędzenie"). Jak Polakom wiadomo, nie było żadnego "wypędzenia" czy "przepędzenia", nie było żadnych "wypędzonych" czy "przepędzonych" Niemców. Były za to - na mocy międzynarodowych traktatów zawartych między Aliantami i Związkiem Sowieckim - "przymusowe wysiedlenia" i "przymusowo wysiedleni". Takich właśnie to określeń używam, możliwie najbardziej precyzyjnych.
Deutsche Übersetzung der Anmerkungen des polnischen Übersetzers:
* 2) Jungstamm (Stamm) - eine Organisationseinheit des Jungvolks, bestehend aus drei oder vier Bannern, d. h. ungefähr 600 Personen - von Wikipedia (.) pl
* 3) Morgenfeier der NSDAP - gem. deutscher Quellen, Morgenfeier der NSDAP oder die Morgenfeier der NSDAP, waren Feierlichkeiten für junge Menschen, die im Wettbewerb mit Sonntagsgottesdiensten standen, bei denen die NSDAP alternative Spiritualität aufbaute und junge Menschen auf den späteren Beitritt zur NSDAP vorbereitete.
* 4) Volksschule oder Katholische Volkschule eine der 3 Schulen unter der Franz-Ludwig-Schule in der Wallstraße [jetzt Grundschule Nr. Zawisza Czarny]
* 5) Die 'Polen', die im Keller des Gebäudes an der ul. Łużycka 10 [Zimmerstraße 10] wurden von deutschen 'Männern aus Glatz und Umgebung' aufbewahrt und dort 'verhungert und brutal gefoltert' - ehemalige Kommunisten, UB-Mitglieder [UB = polnische Geheimpolizei], 'mit russischen Panzern nach Polen gebracht'. Während des stalinistischen Terrors folterten und ermordeten diese UB-Mitglieder polnische Patrioten in denselben Kellern.
* 6) Das Lager in Łambinowice [Lamsdorf], in dem 'Karlheinz Moses Vater, ein Invalider, wahrscheinlich gelandet ist und von dem er dann nichts gehört hat', wurde ebenfalls von der UB geführt. Es kam übrigens nicht von ungefähr. Während des Krieges hieß es Stalag 344 Lamsdorf. Sie haben Warschauer Zivilisten während des Warschauer Aufstands und nach seinem Fall entgegen internationalen Abkommen inhaftiert.
* 7) Im deutschen Originaltext wird das Wort 'Vertriebene' verwendet. Wie die Polen wissen, gab es keine 'Vertreibungen' der Deutschen. Stattdessen gab es nach den zwischen den Alliierten und der Sowjetunion geschlossenen internationalen Verträgen „Zwangsräumungen“, und dies ist der Begriff, den ich so genau wie möglich verwende.
* 8) Im deutschen Originaltext werden die Wörter 'Vertriebene', 'Vertreibung' verwendet. Wie die Polen wissen, gab es keine 'Vertreibung', es gab keine 'Vertriebenen' oder 'vertriebenen Deutschen'. Stattdessen gab es im Rahmen der zwischen den Alliierten und der Sowjetunion geschlossenen internationalen Verträge 'Zwangsräumungen' und 'Zwangsausgesiedelte'. Dies sind die Begriffe, die ich so genau wie möglich verwende.
* 9) Dr. Alois Nentwig, zu dem die vier Glatzer nach ihrer Ankunft in Aurich ihre ersten Schritte richteten, war zuvor Direktor des Graf-Götzen-Gymnasiums in Glatz [jetzt Sekundarschule in Kłodzko].
* 10) Pfr. Leo Christoph, ein Kaplan unter den Vertriebenen in Aurich, der in der katholischen Kirche St. Ludgerus in Aurich die Messe feierte und für den Erfolg der vier Glatzer bei der Immatrikulationsprüfung betete, war zuvor Pfarrer der Krankenstift Scheibe bei Glatz [Zakład dla Chorych w Skibie, in der Nähe von Glatz, jetzt Kreiskrankenhaus in Kłodzko].
* 11) Im deutschen Originaltext werden die Wörter 'Vertriebene', 'Vertreibung' verwendet. Wie die Polen wissen, gab es keine 'Vertreibung', es gab keine 'Vertriebenen' oder 'vertriebenen' Deutschen. Stattdessen gab es im Rahmen der zwischen den Alliierten und der Sowjetunion geschlossenen internationalen Verträge 'Zwangsräumungen' und 'Zwangsausgesiedelte'. Dies sind die Begriffe, die ich so genau wie möglich verwende.
Übersetzung von William Charles Plebanek
in Facebook-Gruppe "Kłodzko przed rokiem 1945."
|
Zurück zur Seite „Aktuelles“
Zurück zur Homepage